Ájiniyaz atindagi nókis mámleketlik pedagogikaliq instituti tábiyiy pánlar fakulteti zoologiya, adam morfofizyologiyasi hám oni oqitiw metodikasi kafedrasi

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI ӨҢзбекистан
ÁJINIYAZ ATINDAGI NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI

TÁBIYIY PÁNLAR FAKULTETI
ZOOLOGIYA, ADAM MORFOFIZYOLOGIYASI HÁM ONI OQITIW METODIKASI KAFEDRASI
“5110400-Biologiya qániygeligi” bakalavr tálim baģdarınıń
2 ^Z topar talabası Tastaybekov Nurmuxmmed Qojaxmed ulı
Zoologiya páninen
KURS JUMISI
TEMA: Házirgi ekologiyalıq jaģdaylarda kapusta góbeleginiń rawajlanıwı hám áhmiyeti.

Orınlaģan: Tastaybekov. N
İlimiy basshı: prof: Allamuratov. B
Kafedra baslıģı: doc. Kudaybergenova. U

Nókis-2022

TEMA: Házirgi ekologiyalıq jaģdaylarda kapusta góbeleginiń rawajlanıwı hám áhmiyeti.

Mazmuni

KIRISIW……………………………………………..................................3
1. Shıbın-shirkeyler klasına ulıwma xarakteristika…………………....6
2. Kapusta gúbeleginiń morfologiyası, bioekologiyaliq rawajlaniw ózgeshelikleri hám ziyanliliq dárejesi úyreniw........................................8
Juwmaqlaw……………………………………........................................18
Paydalanilg`an ádebiyatlar…………………………..............................19
Kirisiw
Ózbekistan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoev jaslarımızdıń erkin pikirleytug`ın, joqarg`ı intelektual hám ruwxıy bilimge iye bolıp, dúnya kóleminde óz teńleslerine hesh qaysı tarawda bos kelmeytug`ın insanlar bolıp kamal tabıwı, baxıtlı bolıwı ushın mámleketimiz hám jámiyetimizdiń bar kúsh hám imkaniyatların sarıplaw kerek ekenligin atap kórsetti.
«Búgin jámiyetimiz sonı túsinip aldı – bul kún kórisimizdi jaqsılaw, xılıqtıń turmıs dárejesin kóteriw, ekonomikamızdıń paydalılıg`ın asırıw, xalqımızdı bag`ıw – qullası qaysı máseleni kórip shıqsaqta birinshi náwbette awıl xojalıg`ına kelip tarqaladı. Hámmemizdi bag`atug`ın, azıq awqat penen támiyinleytug`ın tarmaq – awıl xojalıg`ı tarmaqları esaplanadı». Sonıń ushın da Respublikamızda paxta, biyday eginleri menen bir qatarda salı, baw - baqsha hám palız, dánli eginler, ot-shóplik eginler hám t.b. maylı, sobıqlı eginler hám miyweli baq eginlerin egip, tárbiyalap, olardan xalqımızdıń dasturxanı ushın mol ónim jetistiredi.
Shıbın-shirkeyler paydalı hám ziyanlı bolıp keledi. Olar júdá hár-turli hám kóp sanlı boliwi sebepli nasekomalar tábiyatta payda bolip turatug'in zatlar almasıwında belgili áhmiyetke iye boladi. Olar gúlli ósimliklerdi shanlatıp, ónimdarlıg'in asıradı hám nasekomalardan alınatug'in ónimler insan ushin azıq hám kiyim kenshek, farmaceptika hám boyawshiliq sanaatı ushin zárúr shiyki zat bolip esaplanadi. Nasekomalar járdeminde shańlanatuģın ósimlikler entomofil delinedi. Entomofil ósimliklerdi nasekomalar shańlatpasa uliwma tuqim payda qilmaydı.
Awıl xojalıg`ında baw-baqsha hám palız eginlerinen biri – bul kapusta egini bolıp esaplanadı. Kapusta ósimligi biziń sharayatımızda jaqsı rawajlanıp, erte piser hám kesh piser sortları Respublikamız diyxanları tárepinen hár jılı egilip kiyatırg`an egin bolıp, diyxanlarımız onnan ekologiyalıq taza, mol hám sapalı ónim alıw usılların jaqsı ózlestirgen. Ósimliktiń japırag`ı, túynegi eń joqarg`ı sapadag`ı azıqlıq zat esaplanıp, bioximiyalıq quramı jag`ınan vitaminlerge bay bolıp, organizmge sińimli esaplanadı.
Biziń jag`dayımızda ótkerilgen ilimiy jumıslardıń nátiyjelerine qarag`anda eginniń erte piser sortları mart ayınıń ekinshi on kúnliginen baslap, al kesh piser sortları iyun - iyul aylarında egilip, ónimleri erte piser sotrlarda iyun, avgust hám kesh piser sortlarda oktyabr, noyabr aylarında jıynap alınadı.
Kapusta egini 2 jıllıq ósimlikler qatarına kirip, ózine tán bioekologiyalıq rawajlanıw ózgesheliklerine iye. Bul egin túriniń erte piser sortları erte egilip, jazda jıynap alınadı, al kesh piser sortları kesh gúzde jıynap alınatug`ın bolg`anlıqtan hám egerde tuxımg`a qaldırılg`an atızları awıl xojalıg`ı eginleriniń zıyankesleriniń toplanıwına qolaylı jag`dayı bolıp esaplanadı. Sebebi qıslawdan erte shıqqan zıyankesler atızlarda basqa egin túri bolmag`anlıqtan kapusta atızındag`ı tuxımg`a qaldırılg`an ósimlik túplerinde hám erte egilgen jas nállerde toplanadı. Al vegetatsiya dáwiriniń aqırında bolsa, kesh gúzge shekem kapusta atızlarında zıyankeslerdiń qolaylı azıqlıq ortalıg`ında qıslap qalıwına jag`day jaratıladı. Kapusta egini eki jıllıq ósimlik bolg`anlıqtan tuxımg`a qaldırılg`an atızlarda zıyankeslerdiń kópshilik túrleri qıslaw dáwirin usı ósimlikte ótkeredi. Ásirese olardan – kapusta shırınshası, aqqanat zıyankesleriniń qıslaw dáwirlwri usı kapusta ósimliginde ótedi.
Vegetatsiya dáwirinde eginniń qatar aralarınıń tez - tezden suwg`arılıp turılıwı, japıraqlarınıń qabat - qabat bolıp oralıwı zıyankeslerdiń ıssıdan, jırtqısh – parazitlerden, qolaysız sharayattan saqlanıp qalıwına hám g`alaba kóbeyip rawajlanıwına, tarqalıwına qolaylı sharayat esaplanadı. Bunday jag`daylarda kapusta egininiń erte piser sortlarınıń ónimi 40 – 50 % ke, orta piser sortları 50 - 60 % ke hám kesh piser sortları 80 – 90 % ke tómenlep ketedi.
Kapusta egininde zıyanlı organizmlerdiń bir neshe túrleri ushırasadı. Olardan basqa zıyankeslerge qarag`anda kapusta shırınshası, aqqanat, gúzlik sovka, kapusta sovkası hám kapusta kúyesi kóplep rawajlandı. Kemiriwshi zıyankesler kapustanıń tamırı, tamır paqalı, shaqası japırag`ı hám kashanıń kemirip azıqlansa, al sorıwshı zıyankesler japırag`ındag`ı kletke shiresin sorıp azıqlanadı. Nátiyjede ósimlik denesinde azıqlıq zatlarınıń jetispewshiligi júz berip ósimlik ósiwden arqada qaladı. Bul alınatug`ın ónimniń azayıwına hám sapasınıń tómenlewine alıp keledi. Sonlıqtan da kapusta eginlerinen joqarı sapalı ónim jetistiriwde zıyanlı organizmlerge qarsı qolaylı usıllardan paydalanıw, yag`nıy agrotexnikalıq, biologiyalıq hám ximiyalıq qarsı gúres ilajların kerekli waqtında hám durıs qollanıw arqalı ekologiyalıq taza ónim jetistiriwge erisemiz.
Bul kurs jumısımızda bizler kapustanıń tiykarg`ı zıyankesi bolg`an kapusta góbeleginiń bioekologiyalıq rawajlanıwın, ózgesheliklerin, rawajlanıw dinamikası hám zıyanlılıq dárejesin, og`an qarsı gúresiwde qollanılatug`ın tábiyg`ıy entomofaglar túrleri, olardıń áhmiyeti hám toplang`an materiallardı zoologiya pánin oqıtıwda paydalanıw modulin islep shıg`ıwdı maqset etip alg`anbız.
Kurs jumısınıń dúzilisi hám kólemi: Kurs jumısı 24 betten ibarat bolıp, kirisiw, tiykarǵı 3 baptan, juwmaq hám 9 súwret keltirilgen. Paydalanǵan ádebiyatlar dizimi 10 derekten ibarat.