Ájiniyaz atindagi nókis mámleketlik pedagogikaliq instituti tábiyiy pánlar fakulteti zoologiya, adam morfofizyologiyasi hám oni oqitiw metodikasi kafedrasi

Qarsı gúres: Barlıq agrotexnikalıq ilajlar qollanılıwı, máyeklerine qarsı trixogramma entomofagin jiberiw kerek. Gúbelekleriniń, qurtlarınıń sanı kóbeygende olarg`a qarsı ximiyalıq preparatlardı qollanıw jaqsı nátiyje beredi.
Kapusta aq kapalagi bul zıyankes Ózbekstanda hám qońsılas mámleketlerde kapustanıń tiykarǵı zıyankessi esaplanadı. Bul zıyankestiń g'umbagi túrli terekler, devor torı, qurılıs úskenelerinde qishlab qaladı. Mart - aprel (arqa rayonlarda may-iyun ) aylarında uyg'onib, gúbelekler ashıp shıǵadı. Bul shıbın-shirkey kúndizgi bolıp, gúbelekleri tek ıssı kunduz kúnleri uchadi. Keshesi bolsa japıraq astında hám túrli pana orınlarda, qanatın tepaga juftlab, qimirlamay o'tiradi. Gúbelekler juftlashib máyek qoyıwǵa kirisiwedi. Máyekin 15-200 den top-top etip (jámi ortasha 200-300 dane ) butguldosh ósimlikler bargining tómen tárepine qóyadı. Jas qurt aldın top bolıp jasap, bir orında azıqlanadı. 4-6 jaslarda bolsa tarqala baslaydı.
Háreketleniw dawamında ózinden jińishke jipek ajıratıp, ádetde tsunga tirmashib azıqlanıwı da múmkin. Íqlım sharayatında kóre qurt 15-30 kúnde azıqlanıwdı tugatadi. (bul waqıt ishinde olar butguldosh ósimlikler bargini jeb, tek qalın tamırlarinigina qaldırıw múmkin) quwırshaqlanıw ushın qandayda-bir bekkem turǵan zatqa ózin jipek menen baylanıstıradı. Arqa regionlarda sol jaǵdayda qishlab qalıp bir jılda bir buwın beredi. Ózbekstan hám ıqlım sharayatı oǵan chqin basqa orınlarda kapusta aq kapalagi bir jılda 4 buwın beriwi múmkin.
Ámeliyatda kapusta aq kapalagini júdá kóp jırtqısh hám parazit entomofaglar hám de kesellikler kemeytirip turadı. Buǵan zıyankestiń salıstırǵanda ashıq turmıs keshiriwi baslawshı boladı.
Máyekin trixogramma jaydaqshıları zálelleydi. qurtini túrli brakonidlar, atap aytqanda apanteles áwladına kiretuǵın jaydaqshılar, g'umbagini ixneumonidlar zálelleydi, gúbeleklerine bolsa túrli jırtqıshlar, atap aytqanda iynelikler, qus hújim etedi. Keselliklerden bolsa flyasheriya keselligin qozǵawtıwshı viruslar áhmiyetli bolıp tabıladı. Bul kesellikke dús bolǵan qurt ósiwden toqtap sarg'ayadi, azıqlanmaydi, kem háreket boladı hám ishki aǵzaları suyulib ketedi.
Kapusta aq kapalagi hámme butguldosh egin hám otaqlarǵa ziyan jetkiziwi múmkin. Ózbekstan sharayatında bul zıyankes ortaǵı hám keshki kapustanı zálelleydi. Záleli ásirese ósimlik kapusta bas tańıwınan aldın zálellansa kóp boladı - bunda ulıwma ónim almaslik da múmkin. Ózbekstan sharayatında jazǵı kapusta qorǵaw etińmasa, hasıldarlıq 60 -70 % ga azayıwı múmkin.
Kapusta góbelegi báhárdegi quyashlı kúnde ot shın mániste shıbın-shirkeyler menen tolı, erni, terekler ıssı baslaydı, dep. Bul erda hám hárre hám Ladybugs hám shıbın-shirkeyler hám Bumblebees. Qánigelerdiń pikirine kóre, Arqa Afrikada da kóriw múmkin, bolsa -de, kontinentimiz keń tarqalǵan gúbelek,- olardıń arasında keń tarqalǵan hám kapusta bar.
Olardıń jasaw ortalıqları derlik barlıq tarawlar hám otlaqlar bar. Kapusta kóbinese úlken qalalarda hám kishi qalalarda hám tarawlarında, baǵlar hám basqa awıl xojalıq erleri tabıw múmkin.gúbelekler Birpara shalınǵan, Oltoy tawlarında eki mıń metr biyiklikte.
Xarakteristika gúbelek kapusta kapalagi júdá ápiwayı : ol qanatları úshleri úlken, aq, qara, kóz-juqpalı, daqlar boladı. Bul Whiteflies bir klasqa tiyisli hám kórinisi, Pieris rapae júdá uqsas, tek bir az úlkenlew hám aq boladı.
Onıń ismi gúbelek kapusta tufayli kapusta úlken muhabbat edi. Sol sebepli ol hám pestitsidlar úlken muǵdarda maydanı sebiw, baǵman baǵmanǵa hám agronom urıs. qara hám sarı reń menen onıń Caterpillar, kapusta úlken Klaster hám eginler ushın júdá zálel jasaydı.
Butterfly kapusta aprel ayında óziniń jıllıq baslanadı hám oktyabr basında shekem ol ele waqıtı -waqıtı menen kórgen boladı. Bul tez oylı-shuqır ushıw bar. dep atalǵan bul ólshemleri, kapusta aq gúbelek - artıq, úsh santımetr bir az. kapusta kapalagi ósimliktiń ústinde gijinglab, onı qanatları artında tonı. onıń qanatları arqa tárepi japıraqları bir reń sıyaqlı qaray, sarg'ish-jasıl bolıp, bul uqsawlıq onı sezilmes qalıwǵa járdem beredi. er adamlarda, qız qara daqlar ushın hesh qanday ózgesheligi, lekin sarg'ish, hár eki jınıs astından qanatları reńi bar. Kapusta barlıq sortları ózge Ardaqlı azıq-túlik kapusta tırtıllar, túrpi, xren, zorlaw, túrpi, shalǵam bar. Birpara shunoslar bul shıbın-shirkeyler lotin chechagi, mignonette, qóyadılar, hám hátte sarımsaq hám piyaz keshiwdi emes, dep dawa kapusta góbelegi japıraq korozyona midway, hám tek bir az ósińki, hám qırlardıńeb baslaydı. kapusta japıraqları nátiyjesinde tek tamır bolıwı múmkin.

4-súwret.
Jeterli jaqtı reń gúbelek tırtıllar, kapusta, olar uwlı zatlı ekenligin bir eskertiwshi bolıp tabıladı. Olar buzmasligi emes qus haqqında taǵı bir bar ta'mi olardı háreket etip kóriń. Onıń aqırǵı Molt dawamında hám oktyabr sheshe bolıwı múmkin, Caterpillar bir Chrysalis sheńber baslaydı. Bul Butterfly pupası forması hám reńi onıń jollardı sıyaqlı túrme-túr :-sarı jasıl yamasa aǵıw -sarı menen apelsin hám qara noqat.
Ímaratlar shashıp astında, diywallarǵa hám quwırshaqlar bolǵan tábiy Gilt sózler menen de bálent bo'yli ot barıp taqaladı hám " belbog'langan": Pupation ádetde eń awlaq jer orınlarda ámelge asırılıp atırǵan terek denesi. Geyde olar topıraq qaqpaqtı, SOD mot yamasa túsip japıraqları arasında jatqan erkin kóriw múmkin.
Kapusta góbeleginiń qurtı kapusta, shalǵam, túrpi, achambiti sıyaqlı kapustalaslar shańaraǵına tiyisli ósimliklerdiń bargi menen azıqlanadı. Onıń qanatları aq reńde bolǵanıdan oq gúbelekda dep ataladı. Aldınǵı qanatlarınıń shettegi bóleginde úlken qara dog'i boladı. Gúbelek qo'nganida qanotlari denesi ústinde tik bolıp taxlanadi. Qanatlaridıń ostki tárepi jasıl -sarg'ish reńde bolǵanınan onı japıraqlar arasında seziw qıyın. Kapusta kapalagi tuxumlarini ósimlik bargi ostiga qóyadı. Turxumlardan shıqqan jas qurtlar dastlab sarı rangda bo'ladi, keyinchalik rivojlanib, kók-jasıl rangga kiradi. Olardıń orqa va yon tárepinde bir neshe qatar sarı hám qara daqları boladı. Qurt qabıq tastap rawajlanadı. Jetilgen qurt daraxtlar yamasa diywallarģa shıǵıp alıp, quwırshaqqa aylanadı.

5-súwret.
Quwırshaqdan chiqqan gúbelekler bir neshe saattan keyin ucha baslaydı. Kapusta aq kapalagining v-tárizli formada qanat jazıwı Gúbelek pırıllap ushıwınan aldın qanatların háreketke keltiretuǵın bulshıq etlerin quyashda isitib aladı. Biraq bultlı kúnlerde kapusta aq kapalagi basqa gúbeleklerden aldınlaw ushıp ketedi.
Tómendegi pikirge itibar bereyik. Hawaǵa kóteriliwden aldın kóp túrdegi gúbelekler qanatların jiynaģan halda yamasa olardı gorizontal jaǵdayda jazıp quyashda isinadi. Lekin kapusta aq kapalagi isinayotganida qanatların v-simon formada jazadı. Bir izertlewge kóre, jetkiliklishe isinish ushın gúbelek qanatların yiqqan jaǵdayınan shama menen 17 daraja qıyalıqta ustap turadı. Bul sebepli quyash energiyası ushıwda isletiletuǵın tós bólegindegi bulshıq etlerge shekem tuwrıdan-tuwrı jetip barıp, ushıwdan aldın olardı qızitadi.
Ekseter universitetiniń (Angliya ) izertlewshilerdińi quyash panelleriniń natiyjeliligin asırıw ushın olardı kapusta aq kapalagiga uqsatıp v-simon formada islep shıǵarıw boyınsha izertlewler aparıwdı. Bul izertlewler nátiyjesinde islep shıǵarılǵan energiya muǵdarı derlik 50 foizga asqanı málim boldı.
Sonıń menen birge, izertlewshilerdiń gúbelek qanatınıń ústki maydanı joqarı dárejede jaqtılıq nurın qaytarıw ózgeshelikine iye ekenin anıqlawdı. Olar kapusta aq kapalagining v-simon formasından hám qanatınıń nur qaytarıwshı ózgeshelikinen ulgi alıp, jeńillew hám natiyjelilew quyash panellerin islep shıǵarıwdı. Sol sebepli de izertlew toparınıń aǵzası — professor Richard Ffrench-Konstent kapusta aq kapalagini «quyosh energiyasın toplaw boyınsha qánige» dep atadi.
Ne dep o'ylaysiz? Kapusta aq kapalagining v-tárizli formada qanat jazıwı evolyutsiyanıń nátiyjesime yamasa dóretiwshilik jemisimi?
Aq gúbelek apantelesi - ásirese kapusta aq kapalagi qurtini xosh kórip zálelleydi. Parazit quwırshaq aldı fazasında óz nawqanshası ishinde xojayın qurti payda bolıwınan aldın ushıp shıǵadı. Jaydaqshılar krestguldoshlar hám qasnaqguldoshlar shańaraqları gúl nektarlari menen qosımsha azıqlanıwı esabına onıń máyekleri sanı 400 den 2000 donaga shekem jetkeredi.
Urǵashı jaydaqshı xojayın qurtini qayta -qayta zıyan jetkeziwi sebepli bir dana qurtda 100 danege shekem parazit lichinkalari rawajlanıwı múmkin. Xojayın qurti besinshi jasqa jetkende apanteles lichinkalari rawajlanıwın tugatib, qurt denesinen tısqarına shıǵadı jáne onıń átirapında ipaksimon nawqanshalar ishinde quwırshaqqa aylanadı. Nawqanchalarning tusi sarg'ish yamasa xojayın reńine uqsap ketedi.
Bir urǵashı apanteles 60 -70 donaga shekem qurti zıyan jetkeziwi múmkin hám tábiyaatda jaydaqshınıń natiyjeliligi 15-20 dan 50% ga hám odan da artadı. Apanteles da kapusta aq kapalagi sıyaqlı máwsimde 4-5 násil berip rawajlanadı. Quwırshaq pteromalusi paraziti diapauza jaǵdayındaǵı lichinkasi xojayın quwırshaqlarında qishlab shıǵadı.
Pteromaluslar kapusta aq kapalagi qurti quwırshaqqa aylanıwınan bir muncha aldın ushıp shıǵadı. Shıqqan urǵashılardıń máyekleri jetilgen bolıp, onıń birinshi áwladı gezende kapalagi quwırshaqların zálelleydi hám parazit úshinshi áwladı da sol xojayın quwırshaqlarında rawajlanadı. Kapusta aq kaplagi quwırshaqlarınıń pteromalus menen zıyanlanıwı 3 ten 40% ga shekem jetiwi múmkin.
Biziń keńliklerde hámme kapusta góbelegin biledi, onı aq balıq dep da ataydılar. Bul báhár menen baylanıslı. Berjaqimli jonzot ulıwma qawipsiz bolıp tuyulishi múmkin, biraq baqda bolǵanlar bul gúbelekti tek zıyankes dep biliwedi. Hámmeyoqni aq yamasa kapusta — keng tarqalǵan hám qáwipli karam zıyankessi va basqa xochga mixlangan eginler.
Gúbelek 50-60 mm qanatlarda qanatları aq, old qanatlarda joqarı múyeshler qara, arqa qanatlarda bolsa - boylap ichki shet qora reńdegi uzınlamasına zarbalar; urǵashı, er adamnan ayrıqsha bolıp esaplanıw, aldınǵı qanatlardıń joqarı tárepinde eki dumaloq dog'ga úlken jaslı tırtıl uzunligi 40 -45 mm ga etedi, lichinka joqarıda kúlreń-jasıl, tómende sarı, túkler hám túkler menen oralǵan ; denediń maydanında qara daqlar hám kese qatarlarda tóplanǵan noqatlar naǵısları ámeldegi; qaptal hám arqa boylap ush uzınlamasına sarı sızıqlar ótedi.
Pupa múyesh formasında, jasıl -sarı reńde, arqa hám qaptal táreplerinde qara noqat bar kapusta oq karamning keń tarqalǵan zıyankessi esaplanadı. Rossiyada keń tarqalǵan (Uzaq Arqadan tısqarı ). Arqa-batısiy bóleginde eń zıyanlı kapusta va g'arbiy aymaqlar Rossiya. Hámmeyoqni aq balıqlari quwırshaq basqıshında terek denesinde, putalar, qurılıs diywalları, tosıqlar hám taǵı basqalarda qishlaydi. Gúbelekler báhárde ushıp ketiwadi janubiy aymaqlar - aprel ayında (hám Zakavkazda hátte mart ayınıń aqırında), jılda o'rta bólek- mayda.
Kelebeklar kún dawamında ushıp, túrli ósimlikler gulleriniń nektarlari menen azıqlanadilar hám olar xochga mixlangan ósimliklerdi ábzal kórediler. Kóp muǵdarda kapusta gúbelekleri ımaratlar, tosıqlar, terekzorlar qasında hám kishi baǵlarda jaylasqan samallardan qorǵawlanǵan jaylarǵa toplandı; kapusta egiwdiń úlken maydanlarında, ádetde, maydandıń shetlerin kúshlilew toldıradı.
Aq kapusta gúbelekleri payda bolǵandan keyin, máyeklerin tiykarınan kapusta hám basqa materiallıq hám otaqlar japıraqlarınıń tómengi bólegine qóyadı. Urǵashılar hár bir uyada 15 ten 200 danege shekem máyek qoyadı 6 -13 kúnden keyin máyekten qara boshli sarg'ish tırtıllar payda boladı. Jas tırtıllar daslep birge bolıwadı. Olar joqarı terine tegmasdan, bargning góshini tómengi tárepden kemiradilar. Keyinirek, tırtıllar ósimlik boylap tarqalıp, japıraqlardı, tiykarınan, qırlardan yeydi. Er jetken tırtıllar kóbinese japıraqlardıń joqarı bóleginde jaylasqan bolıp, olarǵa saldamlı zálel etkazishi múmkin, kóbinese tek qopal tamırlar saqlanıp qaladı.
Tırtıllar kapusta, rutabaga, túrpi, shalǵam hám basqa xochga mixlangan ósimliklerge zálel etkazadi, sonıń menen birge, basqa shańaraqlar daǵı birpara ósimlikler, yaǵnıy mignonette, nasturtium, kapers menen azıqlanıwı múmkin.
Temperaturaǵa qaray, tırtıl basqıshında rawajlanıw 15 ten 30 kunge shekem dawam etedi, sonnan keyin olar pupaga aylanadı. Pupatsiya, joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, terekler, tosıqlar, qurılıs diywalları hám taǵı basqalarda hám kemnen-kem jaǵdaylarda kapusta japıraqlarında júz boladı. 10 -17 kúnden keyin pupa gúbeleklerdiń jańa áwladına aylanadı, olar ádetde iyul ayınıń aqırında hám avgustda (orta sızıq ) máyek qóyadı. Hámmeyoqning ekinshi áwladı ádetde kóp muǵdarda rawajlanadı, eger birinshi áwladtıń tırtıllarına qarsı gúres alıp barilmasa. Qublada kapusta oqida 3-4 (o'rta Aziya ) hám hátte 5 (Zaqafqaziya) áwladları.