Йилларда франция

 
 
Oligarxiya parchalanishi va ideokratiya  
(mafkura ustunligi)ning qulashi 
 
Taraqqiyot  va  qayta  qurishni  jadallashtirishga  harakat  qilayotgan  Gorbachev  va  uning 
tarafdorlari  mamlakatda  bu  o‘zgarishlarni  amalga  oshirish  uchun,  dunyoning  eng  yirik 
mamlakatlari  –  AQSH  va  uning  ittifoqchilaridan,  va  XXRdan  qurollanish  sohasida  orqada  qolib 
ketmaslik uchun sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirmay erisha olmasligiga qattiq amin bo‘ldilar. 
Gorbachev tan olishicha «mudofaa xarajatlari xalq xo‘jaligining deyarli barcha tarmoqlaridan hayot 
sharbatini sipqirayotgan edi». Shuning uchun yangilangan sovet rahbariyati xalqaro keskinlikni va 
qurollanish  poygasini  to‘xtatishga  chaqiriqlarni  faollashtirdi.  Bu  yo‘ldagi  asosiy  narsalar 
Gorbachevning  1986  yil  boshidagi  qurollarni  qisqartirish  to‘g‘risidagi  keng  miqyosdagi  takliflari, 
uning  KPSS  syezdidagi  urushda  ham,  qurollanish  poygasida  ham  g‘oliblar  bo‘lmasligi  haqidagi 
nutqlari, uning AQSH va boshqa yirik mamlakatlar rahbarlari bilan uchrashuvlari bo‘ldi. SSSRdagi 
yirik  harbiy  xarajatlar  zarurligi  haqidagi  shubhalarni  Havo  Xujumiga  qarshi  Mudofaa  tizimi 
tomonidan  xorijiy  samolyotning  qizil  maydongacha  uchib  borganini  payqalmagani  hamda 
Afg‘onistondagi  urushning  be’mani  va  kelajagi  yo‘qligi  kuchaytirdi.  Shu  narsa  ayon  bo‘ldiki, 
SSSRning yuksak texnologiyalar sohasida qoloqligi o‘sib borayotgan bir  paytda AQSH tomonidan 
boshlangan yangi qurollanish poygasiga qo‘shilish o‘z joniga qasd qilish bilan barobardir. Siyosiy 
byuro  mamlakatning  tinkasini  quritgan  konfrantatsiya  -qarama-qarshilikni  to‘xtatishning  radikal 
(keskin) choralarini izlashga majbur bo‘ldi. 
Mamlakat  rahbariyati  sovet  qo‘shinlarini  Afg‘onistondan  chiqarishga  rozi  bo‘ldi,  dunyo 
mamlakatlarini  harbiy  sohalarda  aql-idrok  bilan  ish  yuritishga  da’vat  etdi,  «nol-variant»,  ya’ni 
Yevropada Buyuk Britaniya va Fransiya raketalari saqlanib qolgani holda SSSR va AQShning o‘rta 
va qisqa masofaga uchiriladigan raketalarining yo‘q qilinishiga rozilik bildirdi. 
1988  yilning  oxirida  esa  Gorbachev  BMTda  «umuminsoniy  manfaat»  va  «umuminsoniy 
konsensusni  izlash»  (o‘zaro  kelishuv  yo‘llarini  izlash)  ustunligini  ma’qullab  barcha  mamlakatlar 
tomonidan  yashash  tarzining  o‘z  siyosiy  va  ijtimoiy  tartibini  tanlash  erkinligi»  haqida  bayonot 
berdi.  Bu,  mohiyatan,  nafaqat  sotsializm  manfaatlarining  milliy  manfaatlardan  ham  ustunligi 
to‘g‘risidagi  «Brejnev  doktrinasi»dan,  balki  «proletarcha  baynalmilalchilik»  va  SSSRning 

---

 
175 
lenincha-stalincha  dunyoviy  maqsadidan  ham  butunlay  voz  kechishni  bildirar  edi.  1989  yil  15-
fevralda  Sovet  qo‘shinlarining  Afg‘onistondan  chiqarilishi,  keyinchalik  SSSRning  Yevropaning 
ko‘pgina mamlakatlarida «real sotsializm»ni qulatgan voqealarga aralashmaganligi hamda 1988 yil 
oxirida AQSH bilan sovuq munosabatlar urushini tugatish haqida kelishib olishi bu bayonotlarning 
naqadar jiddiyligidan dalolat berardi. Kommunistlarning bir butun bo‘lgan buyuk maqsadining bir 
qismidan  (Bu  maqsad  yo‘lida  SSSR  yaratildi  va  rivojlantirildi)  uning  rahbariyati  tomonidan  voz 
kechildi: ideokratiya (mafkura ustunligi) kemtik bo‘lib qoldi. 
Endi o‘tkirlashgan inqiroz tufayli zaiflashgan SSSR, Yevropa va boshqa qit’alarda sovuq urush 
tufayli o‘z ahamiyatini yo‘qotgan pozitsiyalarini saqlay olmas edi. Bu ma’lum xarajatni ham talab 
qilardi.  Sovuq  urush  tufayli  ittifoqchilarni  qo‘llab-quvvatlash  be’maniligini  anglagan  sovet 
rahbariyati  ularga  yordam  berishni  to‘xtatdi  va  ittifoqchilardan  mahrum  bo‘ldi.  O‘zaro  Iqtisodiy 
Yordam Kengashi (O‘IYOK) va Varshava Shartnomasi Tashkiloti (VSHT) o‘z mavqeini yo‘qotdi 
va a’zolarining qaroriga ko‘ra tarqatib yuborildi. Sovet qurolli kuchlari qisqara boshladi. Strategik 
hujumga mo‘ljallangan qurollarni qisqartirish to‘g‘risidagi yangi kelishuvlar tuzildi. 
Mamlakatning zaiflashgani va qayta qurish uchun vaqtdan yutishga intilish muzokaralarda ikir-
chikirlarni  muhokama  qilishga  imkon  bermas  edi.  Shuning  uchun  Gorbachev  ko‘pincha  SSSRda 
hali  ko‘pchilik  tomonidan  tanilmagan  va  tan  olinmaganlar  bilan  kurashda  ko‘pincha  ularga  yon 
berardi?  Yevropa  va  umuman,  butun  sayyora  aholisi  esa,  o‘n  yillar  davomida  boshidan 
kechirayotgan  dunyo  yadro  urushidan  qo‘rquv  va  vahimadan  xolos  bo‘ldi.  Mamlakat  ichkarisida 
tinchlikparvarlik  obro‘sining  tushib  ketishiga  qaramay  Gorbachevning  xalqaro  maydonda  obro‘si 
oshib  ketdiki,  u  1990  yilda  Nobel  mukofotiga  sazovor  bo‘ldi.  Bu  SSSR  dunyoning  eng  boy 
mamlakatlaridan  qayta  qurishni  amalga  oshirish  uchun  bir  necha  milliard  dollarni  qarzga  olish 
imkonini berdi.  
Shu bilan bir paytda 1989 yil kuzidan 1990 yilning yozigacha mamlakatda, ayniqsa Moskva va 
boshqa yirik shaharlarda turli liberal-demokratik guruhlarning fuqarolarning huquq va erkinliklarini 
talab  qiluvchi  va  KPSSning  mafkuraviy-siyosiy  monopoliyasiga  e’tiroz  bildiruvchi  miting  va 
namoyishlari  soni  oshib  boraverdi.  Ularda  konservatorlar  tanqid  ostiga  olinar  va  Gorbachevni  esa 
qayta  qurish  samaradorligi  pastligida  ayblashar  edi.  Birinchi  may  namoyishlarida  qizil  maydonda 
ko‘pchilik  «Yo‘qolsin  KPSS!»  «Gorbachev  iste’foga!»  kabi  shiorlar  bilan  chikdi.  Bir  qator 
mintaqalarda  aholi  turmushi  yomonlashishiga  qarshi  yirik  stachka  (ish  tashlash)lar  bo‘lib  o‘tdi. 
Hamma joyda kooperativ va xususiy korxonalar paydo bo‘la boshladi. Ba’zi norasmiy tashkilotlar 
partiya  va  siyosiy  harakatlarga  aylantirildi.  Radikallarni  qo‘llab-quvvatlovchi  ommaviy  axborot 
vositalari ta’siri oshib bordi. 
Iqtisodiy  va  siyosiy  xilma-xillikning  fuqarolar  tomonidan  amalga  oshirilishi  «real  sotsializm» 
doirasidan  chiqib  ketar,  ijtimoiy  taraqqiyot  yo‘nalishi  liberal-demokratik  tus  olar  va  qayta  qurish 
tashabbuskorlarini  yanada  ilg‘orroq  bo‘lishga  majbur  etardi.  May  oyida  SSSR  xalq  deputatlari 
syezdi  Konstitutsiyadagi  KPSSning  rahbarlik  roli  to‘g‘risidagi  moddani  bekor  qilishga  majbur 
bo‘ldi. 
Bunga  javoban, Siyosiy  Byurodagi  mo‘tadil  «yangilanganlar», Markaziy Qo‘mitadagi, partiya 
va  davlat  apparatidagi,  generallar  orasidagi  g‘azablangan  konservatorlar  faollashdi.  Turli 
partiyalarning,  xususiy  mulk  va  bozor  munosabatlarining  paydo  bo‘lishi,  Konstitutsiyadan  KPSS 
ustunligi  to‘g‘risidagi  moddaning  olib  tashlanishi  konservatorlar  tomonidan  SSSR  asosiy 
maqsadning ikkinchi qismidan ham voz kechishdek qaror qabul qilindi. Siyosiy Byuro va MKdagi 
1990  yilgi  kelishmovchiliklar  bosh  kotibni  daxlsizlikdan  mahrum  qilib,  ayni  paytda  oligarxiyani 
falajlab,  uning  parchalanishini  boshlab  berdi.  KPSSda  tarqoqlik  yuzaga  keldi:  ba’zilar 
«prinsiplardan  voz  kechish»ni  xohlamas,  ikkinchilar  esa  turlicha  talqin  qilinuvchi  partiya  va 
mamlakatning yangilanish tarafdorlari edilar. Uchinchilar, nima qilishlarini bilmasdan hafsalasi pir 
bo‘lar,  ko‘pchilik  esa  partiyani  tark  etdi.  KPSS  o‘zining  obro‘sini  va  ishga  layoqatini  yo‘qotdi. 
«Real sotsializm» mafkurasi, siyosiy tizim va iqtisodiyoti parchalanib ketadi. Susaygan hokimiyatni 
mustahkamlash  uchun  uzoq  va  keskin  bahs-munozaralardan  keyin  1990  yilda  xalq  deputatlari 
syezdi  SSSR  prezidenti  lavozimini  ta’sis  etdi  va  may  oyida  60%  ovoz  bilan  bu  lavozimga 
Gorbachev  saylandi.  Prezidentga  aylangan  bosh  kotib  radikal  raqiblarni  «do‘stona  yashash»ga 
chorlar,  ammo  ular  o‘rtasidagi  kurash  tobora  keskinlasha  bordi.  Birovlarning  tashvishi, 

---

 
176 
boshqalarning  quvonchi,  inqiloblar-Markaziy  va  Sharqiy  Yevropa  mamlakatlarida  «real 
sotsializm»ning qulashi va liberallashtirish bilan mustahkamlanib bordi. 
Partiyani  yangilash  yo‘li  bilan  kuchlarni  islohotlarga  safarbar  qilish  va  mamlakatni 
birlashtirishga  intilib,  Gorbachev  1990  yil  iyulida  KPSSning  XXVIII  syezdini  o‘tkazishga 
muvaffaq  bo‘ldi.  Yelsin  va  boshqa  radikallar  partiya  saflarini  tark  etishdi.  Mo‘tadil 
«yangilanganlar»  esa  konservatorlar  qarshiligini  bartaraf  etib,  SSSR  asosiy  maqsadining  ikkinchi 
qismini  qayta  ko‘rib  chiqib-marksizm-leninizm  konsepsnyasini  nafaqat  xalq  ommasiga  balki, 
kommunistlarga ham tushunarsiz bo‘lgan boshqa sotsializm konsepsiyasi bilan almashtirishdi. 
Syezd «insonparvar demokratik sotsializm sari» shiorini qabul qildiki, u plyuralistik demokratik 
va  huquqiy davlat qurishga qaratilgan  bo‘lib,  mulkchilikning turli shakllarini  va «boshqariladigan 
bozor munosabatlari»ni tan olardi. Mamlakatda inson huquq va erkinliklari himoya qilinishi kerak 
edi. Bu g‘oyalarni KPSSning yangi dasturiga kiritishga qaror qilindi. 
Bunda partiyaning yetakchilik roli, xilma-xillikka asoslangan demokratiya sharoitida g‘oyalarni 
ishlab chiqish, ommani tarbiya qilishga yo‘naltirishdangina iborat bo‘lardi. Partiya endi respublika 
partiyalarining  federatsiyasiga  aylanib  va  uning  siyosiy  byurosi  esa  respublika  rahbarlaridan 
saylanardi. Qayta tashkil qilingan MK o‘zgargan sharoitda partiyani faollashtirish yo‘llarini qidirar 
va keskin vaziyatlarga mo‘ljallab yashirin moliyaviy zaxiralar shakllantira boshladi. 
Ammo  na  partiya  xodimlari  va  na  oddiy  kommunistlar  ularning  tajribasi  va  ilgarigi 
tasavvurlaridan  keskin  farq  qiluvchi  g‘oyalarni  amalga  tadbiq  qilishga  qodir  emas  edilar.  MKga 
xabar berishicha ilgarigi ko‘pgina tashkilotlar ishdan chiqdi, mahalliy joylarda tashkil qilinganlari 
esa ishlolmas edi. «Mahalliy rahbarlarga yo‘naltirilgan MKning qarorlari bekorga ketar, ularni hech 
kim  amalga  oshira  olmasdi.  Xalq  bilan  mustahkam  bog‘lanmagan  partiya  apparati  o‘z  qozonida 
qaynayotgan edi», - degan xabarlar MKga yetib kelardi. Xalq KPSS ishini ko‘rmas va sezmas edi. 
Partiya  qayerdadir  idoralarda  edi.  Ko‘pchilik  KPSSni  tark  etdi.  1990  yil  yanvar  oyidan  1991  yil 
yanvar oyigacha uning a’zolari soni 19,2 dan 16,5 millionga tushdi. qolganlar esa faqatgina rasman