Jahon tarixi 11 1-§. "Sovuq urush"ning boshlanishi

Liberalizm - insonning shaxsiy erkinligini himoya qiluv­chi va daviat imkon qadar fuqarolarning shaxsiy hayotiga kam aralashuvini targ’ib etuvchi mafkura. Ammo Amerika liberalizmi ijtimoiy adolatni tasdiqlagan holda mamlakatning iqtisodiy rivojiga zarar keltirishi mumkin bo’lgan ma’lum bir chegaradan naryog’iga o’tmadi. Masalan, 70-80-yillarda ijtimoiy himoyalash xarajatlari iqtisodiy va texnik taraqqiyotni to’xtatib qoladigan miqdorga yetib, tadbirkorlik faolligi susaya boshlagach, liberallar o’z tamoyillari va g’oyaviy ta’limotidan qayta boshladi. Liberalizm o’rniga neolibe­ralizm keldi. Ushbu oqim ideologlari umumiy farog’at jamiyatini yaratish g’oyasidan voz kechib, "inson kapitalini ishlab chiqarish" masalasini ko’ndalang qo’ydi. Neoliberalizm dasturidagi ushbu yangi tushunchaga ko’ra, xarajatlar kambag’allarga bepul tushlik va ishsizlarga nafaqa berish uchun emas, iqtisodning yangi strukturasida integratsiya uchun ishchi kuchini qayta tayyorlash tizimi rivojlani­shiga yo’naltirilishi lozim. Neoliberalizmning industrial siyosati kichik biznesni rag’batlantirish, an’anaviy tarmoqlarni texnologik qayta tuzish, jahon bozorida raqo­batbardosh tarmoqlar uchun imtiyozli soliq belgilashga qaratilgan edi.
AQSH siyosiy hayotida libe­ralizmning asosiy raqibi sifatida konservatizm ishtirok etadi. U respublikalar par­tiyasi g’oyasida va siyosatida o’z ifodasini topgan. Konservatizm kambag’allar foydasiga pul undirish uchun hech qanday soliq bilan chegaralanmagan xususiy tad­birkorlikning imkon qadar rivojlanishi tarafdori. Dav­lat - kambag’allar uchun xudoyixona emas, -deya ta’kidlaydi ular g’oyasi va yetakchilari, -har bir kishi davlatdan sadaqa kutmasdan hayot kechirishi uchun mehnat qilib mablag’ topmog’i kerak. Konservatorlar aholining ma’lum qismini ijtimoiy himoyalash tarafdori. Biroq, ularning fIkricha buning uchun imkon qadar kam mablag’ ajratilib, haqiqatdan muhtojlargagina berilishi lozim.
Amerika konservatizmi va liberalizmi o’rtasida ularni dushman qilib qo’yadigan va 2 siyosiy yoki ijtimoiy raqib lagerga ajratib qo’yishi mumkin bo’lgan keskin qarama-qarshilik yo’q. Ular o’rtasida mehnat taqsimoti­da o’ziga xoslik mavjud: liberalizm ijtimoiy barqaror­lashtirish va tenglashtirish, konservatizm esa boylik to’plash vazifasini o’tash tarafdori. AQSHda saylov tizimi mexanizmi aniq ishlaydi va shu bois ichki sharoitga bog’liq holda har ikki partiya hukumat tepasiga navbatma-navbat keladi. AQSH prezi­denti 26 yil davomida, ya’ni 1945-1952, 1960-1968, 1976-1980, 1992-1999-yillar demokratlardan saylan­gan. Qolgan 27. yil - 1952-1960, 1968-1976, 1980­1992-yillar esa konservatorlar, respublikachilar partiyasi vakillari ushbu lavozimga saylangan edi. 1945-yil 12-aprelda R.D.Ruzvelt to’satdan vafot etgach, ushbu vazifaga sobiq vitse-prezident G. Trumen keldi. Mamlakat ichki hayotida G.Trumen o’zidan oldingi prezident siyosatini davom ettirdi. Bundan tashqari aholini ijtimoiy himoyalash borasida u ilgarilab ketdi. G.Trumen kongress oldiga to’liq ish bilan bandlikni ta’minlash, adolatli mehnat munosabatlarini joriy etish, davlat uy-joylari qurilishi va xaroba kulbalarni yo’q qi­lishni o’z ichiga olgan ijtimoiy dasturni kuchaytirish bo’yicha takliflarni qo’ydi. "Yangi yo’nalish"dan farqli ravishda G.Trumen dasturi Adolatli yo’nalish deya yuritila boshladi. Ushbu dasturni amalga oshirish natijasida qonuniy ravishda eng kam ish haqi miqdori ko’paytirildi, davlat tomonidan ajratiladigan sug’urta nafaqalari oshdi, nafaqa ta’minoti tizimiga ilgari nafaqa olmagan qo’shimcha 10 mln. kishi jalb etildi. Ayniqsa, turar-joy qurilishi dasturi katta taassurot qoldirdi: bir necha yil ichida kam ta’minlangan oilalar uchun 800 ming yangi uy-joy qurildi. Ushbu choralar Amerika xalqining xarid quvvatini oshirib, arzon ommaviy iste’mol tovarlari ishlab chiqa­rishga mo’ljallangan AQSH sanoati uchun ichki bozorni ta’minladi. Har bir oila avtomobil, sovutgich, kir yuvish mashinasi sotib olish imkoniyatiga ega bo’ldi. Kreditga tovar berish tizimi ommaviy talab bo’lgan tovarlar ishlab chiqarish rivojini rag’batlantiruvchi xaridorlar faolligini ta’minladi. Mamlakatda hali dunyoning biror davlatida yo’q tovar - televizor paydo bo’ldi. AQSHda tijorat televideniyesi 2- jahon urushiga qadar paydo bo’lgan. Ommaviy telefonlashtirish boshlandi. Har bir amerikalik oila shaxsiy telefon o’rnatish va har qanday paytda dun­yoning istalgan burchagi bilan bog’lanish imkoniga ega bo’ldi.
Shu bilan birga G. Trumen va uning ma’muriyati Amerika tashqi siyosatida keskin buri­lish yasadilar. AQSHda doimiy ravishda mintaqaviy, mahalliy va global miqyosda hujum operatsiyalari rejasi­ni ishlab chiqish bilan shug’ullanuvchi harbiy partiya tashkil topdi. U ham demokratik, ham respublikachilar partiyasida bir xil hal qiluvchi ta’sir kuchiga ega bo’lib, uning ko’rsatmalariga, hatto, prezident va kongress bo’ysunishga majbur edi. Yaponiyada atom bombasining muvaffaqiyatli qo’llanishi harbiy partiyada jangovarlik tashabbusi xurujini uyg’otdi. Amerika diplomatiyasi atom bilan shantaj qilib qo’rqituvchi atom diplo­matiyasiga aylandi. "Trumen doktrinasi", "Marshall
rejasi", NATO harbiy blokining tashkil etilishi Amerika tashqi siyosatini "kuch pozitsiyasi"dan yuritishning ketma - ket bosqichi edi. Xitoy inqilobi va 1949-yil XXRning tashkil topishi Amerika strategiyasiga nisbatan katta zarba bo’ldi. AQSH Uzoq Sharqda Chan Kay-Shi o’rnatgan tartib tufayli muhim strategik suyanchni yo’qotdi. AQSHning "tiyilib turish" siyosatining eng yuqori cho’qqisi Koreyadagi urush bo’ldi. AQSH bu urushda 142 ming kishini yo’qotdi. Bu mamlakatning butun 2- jahon urushi davomida yo’qotgan kishi­lar sonining yarmi demakdir.
Nihoyat, 1949-yil sovet atom bombasining sinovdan o’tishi "kuch pozitsiyasi"dan siyosatni amalga oshirish umidini butkul yo’qqa chiqardi. AQSHda konservativ kuchlarning faollashuvi va Koreyadagi mag’lubiyat ham Amerika siyosatini qayta ko’rib chiqishga olib kelmadi. Aksincha, bu hol harbiy partiyaga asosiy siyosiy kuch sifatida qarashga undadi. 1952-yili prezidentlik Saylovlarida respublikachilar par­tiyasi harbiy, AQSH va Angliyaning Yevropadagi birlashgan qurolli kuchlari sobiq bosh qo’mondoni, NATO qurolli kuchlarining bosh qo’mon­doni, general Duayt Eyzenxauerni prezidentlik lavozimi­ga nomzod etib ko’rsatdi. D.Eyzenxauer ishonchli g’ala­bani qo’lga kiritdi. Hukumat tepasiga respublikachilar ma’muriyati kel­gan 1953-1961-yillarda prezident D.Eyzenxauer yetakchiligida ichki siyosatda o’zgacha fikr yurituvchi­larga qarshi yurish boshlandi. Bu kompaniyani respub­likachi senator Jozef Makkarti (1908-1957) boshqargan. Senatda "amerikaparastlikka qarshi faoliyatni tek­shirish bo’yicha komissiya" tashkil etilib, u ilg’or fikralovchi kishilarni ta’qib eta boshladi va ularga qamoq jazosi, jari­ma solish va ishdan haydash kabi hukmlar chiqara boshladi. Makkartizm mamlakatdagi har qanday o’zgacha fikrni amalda yo’q qilib, AQSHning demokratik an’analariga katta ma’naviy zarar yetkazdi. 1954-yili senat Makkartining xatti-harakatini qoralab chiqdi. Biroq uning siyosati ko’pincha siyosiy qotillik, o’zga maslakdagilarga qarshi terror qilish, ziyolilarni ta’qib etish va qora tanli aholini kamsitishda o’z tas­dig’ini topdi. Makkartizm o’sha davrda AQSH siyosiy fIkriga zid bo’lsa-da, umuman olganda u mamlakatning barcha siyosiy doiralarini qamrab olgan g’oyani ifodalardi. Bu g’oya­ Amerikaning eng qudratli davlat ekanligini ko’rsatishdan iborat edi. Shu bois Trumen hukumatining tashqi siyosiy arenadagi mag’lubiyati yanada kurashchan konservativ pozitsiyadan tanqid qilingan edi. Tiyilib turish siyosati juda kuchsiz, sust, himoyalanuvchi va aynan shuning uchun muvaffaqiyatsizlikka uchragan siyosat sifatida baholandi. D.Eyzenxauer ma’muriyati sovuq urushni keskin kuchaytirgan yangi, yalpi qasos doktrinasi bilan chiqdi. U SSSRga yadro zarbasi berish mumkinligini ogohlantirishni anglatar edi. Biroq AQSHning o’ta zo’r himoyalanganlik davri tugadi. 1953-yil 20-avgustda SSSRda juda katta quvvatga ega vodorod bombasi, 1957-yil avgustda esa 10 ming km radiusda harakatlanuvchi qit’alararo ballistik raketa sinovdan o’tkazildi. Endilikda raketalar AQSHning har qanday burchagiga vodorod bombasi bilan zarba berishi mumkin edi.1957-yil 4-oktyabrda SSSR tomonidan 1-sun’iy Yer yo’ldoshining uchirilishi dunyo jamoatchiligi va amerikalik siyosatchilarda katta shov­shuv uyg’otdi. SSSRning harbiy texnik va strategik jihat­dan AQSHga yon bermasligi ma’lum bo’ldi. 3 oydan so’ng AQSH ham o’zining ilk Yerning sun’iy yo’ldoshini fazoga olib chiqdi. SSSR jahon miqyosida AQSHga qarshi targ’ibot kampaniyasini boshlab yubordi. AQSHning ayrim xatti-harakat­lari sovet targ’ibotining bahosini tasdioladi. 1960-yil I-mayda SSSR hududi ustida razvedka maqsadida uchib o’tgan U-2 samolyoti ushbu kam­paniyaning kulminatsiyasi bo’ldi. Samolyot urib tushiril­di, uchuvchi Garri Pauers asirga olin­di. Uning yonidan uchish rejasini tasdiolovchi xarita va hujjatlar topilgan. D.Eyzenxauer samolyot odatiy mashq uchishi davomida adashib qolganligini ma’lum qildi. Biroq jahon jamoatchiligiga AQSH rahbariyatining bu uchishdan xabari bo’lganligi haqida ishonarli dalillar taqdim etildi. AQSH prezidenti yolg’on gapirganlikda va xalqaro huquqni buzganlikda ayblandi. 1960-yil 16-19-mayda Parijda ikki buyuk davlat rahbarlari uchrashuvi bo’lishi kerak edi. Biroq D.Eyzenxauer uzr so’rashdan bosh tortdi va N. S.Xrushev Parijdan jo’nab ketdi. Yuqori doiradagi uchrashuv chippakka chiqdi. D. Eyzenxauerning siyosiy karyerasi nihoyasiga yetdi, respublikachilar partiyasi esa tashqi siyosatda mag’lubiyatga uchradi.