Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar fanining ob’ekti, perdmeti, maqsad va vazifalari. Reja

3 – masala. Tsetseronning ijtimoiy-siyosiy qarashlari va uning mafkuraviy pozitsisi.
Xristian taьlimotida turli yunalish va okimlarning paydo bulish jarayori Rim imperiyasidagi ijtimoiy - siyosiy uzgarishlar natijasida uzoq


^{1.. Xakikat manzaralari 96 mumtoz faylasuf. T . 2007 yil. 182 – bet}

vaqt davomida sodir buldi. Tarixdan maьlumki, 395 yilda benixoya murakkab ichki ziddiyatlar va tinkani kuritadigan tashki xujumlar okibatida Rim davomida sodir buldi. Tarixdan maьlumki, 395 yilda benixoya murakkab ichki ziddiyatlar va tinkani kuritadigan tashki xujumlar okibatida Rim imperiyasi ikkiga – Garbiy ( Rim) va Sharkiy ( Vizantiya ) imperiyalariga bulinib ketadi.

476 yilda Garbiy Rim imperiyasi uzaro urushlar natijasida butunlay kuladi va bu erda bir kator mustakil davlatlar karor topdi. Imperiyaning Ushbu kismida feodal munosabatlar tez orada tarkib topdi va ayni paytda bu erda karor topgan davlatlar mafkuraviy jixatdan mustakil emas edi. Xristianlik esa asta – sekin jamiyatning xamma soxalariga, xatto siyosiy soxaga xam uz taьsirini kursatib, xukumron mavkega ega bulishga intildi, xristian cherkovi endi uzining butun dikkat eьtiborini xukukiy masalalarga karatdi.
Sharkiy imperiya - Vizantiyada esa xristian cherkovining axvoli garb cherkovidan butunlay boshkacha edi. Bu erda cherkov bilan xokimiyat urtasida fark kattagina bulib, cherkov xokimiyatning ishlariga deyarli aralashaolmas edi. U amalda davlatning bir muassasasiga aylanib kolgan edi. Kabul kilingan sobor karorlari xam imperatorning maxsus farmoyishi bilan tasdiklangandan keyingina kuchga kirardi. Bunga Vizantiyada kuchli imperatorlik xokimiyati saklanib kolganligi sabab edi.
Xristianlikning butunlay ikki yunalishga ajralishi 1054 yil 16 iyulda sodir buldi. Bunga sabab, Xristianlik akidalarini xar ikki cherkov tamonidan turlicha talkin etilishi va ular urtasida yuzaga kelgan munosabatlarining keskinlashuvidir. 1054 yil Rim papasi Lev IX va Konstantinopol patriarxi Kirulariyning bir - birini laьnatlashlari (anofema ) Xristianlikning ikki yunalishga ajralib ketishiga oxirgi nuktani kuydi. Garbiy cherkov uzini katolik ( butun dune ), sharkiy cherkov pravoslovie ( chin eьtikod ) cherkovi deb eьlon kildi.
Xar ikki cherkov xristianlikdagi ikki yunalish bulsa-da , ulardan katolik cherkovi uz faьoliyati davomida fakat garbiy Rim imperiyasida siyosiy mavkega intilibgina kolmay , butun dunyoga xukumronlik kilish goyasini ilgari surib keldi va bu goyani amalga oshirish uchun yuz yillar davomida kurash olib bordi. Ayniksa, XII va XIII asrlarda katolik cherkovi shu kadar yuksaldiki, uning dunyoviy xokimiyatni egallashi uchun keng imkoniyatlar yuzaga keldi. Cherkov yakin sharkda ikki yuz yilcha davom etgan salib yurishlari - boskinchilik urushlarining ilxomchisi va tashkilotchisi bulib maydonga chikdi.
Katolik cherkovi boshligi bulmish papa cheklanmagan xukukka ega edi. U kardinallar, yaьni ruxoniylarning oliy vakillari kollegiyasi tamonidan umrbod muddatga saylangan. Katolik cherkovi tartibiga kura, papalik lavozimiga saylanadigan nomzod ovozlarning kamida 2\3 kismini va yana bir ovoz olishi kerak edi. Saylovdan utgan nomzod uzining ilgarigi nomidan voz kechadi va uziga yangi nom oladi.
Papa Innokentiy ( 1198 - 1216 y ) davrida papalarning jamiyatdagi mavke tugrisidagi masala eng oliy darajada kayta kurib chikildi. U « apostol Pyotrning vorislari » formulasi papalarning kadr – kimmatini kamsitadi, chunki Pyotr buyukligiga karamasdan, baribir inson, deb xisobladi. «Rimning ilk ruxoniysi, - deb eьtirof etadi Innokentiy - xakikatdan xam oddiy odamning emas, Xudoning noibi xisoblanadi. Garchand biz apostollar vorislari bulsak-da , apostolarning xam, odamlarning xam emas, balki Iisus Xristosning merosxurlarimiz ».¹
Urta asrlardagi mafkuraviy xayot diniy shaklda davom etdi. Ijtimoiy – iktisodiy, siyosiy tizim xam diniy taьlimot orkali mukaddaslashtirildi. Bunday sharoitda xar kanday fikr va xissiyot, siyosiy ongning namoyon bulishi diniy shaklda ifodalanishi lozim edi.
Cherkov naьkadar kuchli bulsa – da , Rimda shaxarliklar va dexkonlar orasida cherkov taьlimotiga karshi karashlarga ega kishilar yaьni katolik cherkovi ruxoniylari taьbiri bilan aytganda eritiklar - bidьatchilar kupaya bordi.
(«Eritik» grekcha suz bulib, maьnosi «dindan kaytgan » , « shakkok » demakdir). Eritiklar katolik cherkovi feodal tuzumni mustaxkamlashdan mafaatdor cherkov sifatida odamlarni uch toifaga, yaьni ruxoniylar, feodallar va texkon , xunarmandlar toifasiga bulish goyasiga karshi , uzlarining ijtimoiy tenglik goyasini ilgari surdilar. Eritiklar katolik cherkovi feodal tuzumni mustaxkamlashdan manfatdor ekanligini anglab etdilar.
Ular cherkovdagi turli dabdabali marosimlarni cheklash, ruxoniylar uchun xokimiyat tamonidan yaratilgan imtiyozlarni bekor kilish, oddiy xalk tulashi kerak bulgan ushr soliklardan ozod kilish singari talablarni kuydilar.
Eritiklar cherkovning xokimiyatga kursatayotgan taьsiriga karshi edilar. Ular xamma yagona xudoning bandasi ekan, odamlar urtasida mulkiy va siyosiy tenglik bulishi kerak, deb xisoblar edi. Shu bilan birga eritiklar dinni inkor etmagan xolda , odamlarni kiyinchiliklar oldida sabrli va bardoshli bulishga xam undardilar.
Eritiklarga karshi cherkov keng mikiyosda kurash faьoliyatini olib bordi. Katolik cherkovi ayniksa, eritiklarni xamma joyda taьkib ostiga oldi va ularga nisbatan keskin jazolar eьlon kildi. Shunday jazolardan biri cherkovdan rad etish jazosi bulib, bunday jazoni olgan odamni bemalol talash va xatto uldirish belgilangan edi - u konundan tashkarida, deb xisoblangan. Odamlarga eritiklarga yordam berish kattik taьkiklangan.
Papa kupincha katta- katta viloyat va mamlakatlarni cherkovdan begona deb eьlon kilardi. Bunday xollarda usha erlarda ibodatxonalar bekilar, yangi tugilgan chakaloklar chukintirilmas, ulganlar kumilmay kolib ketar edi.<sup>2


1. Rim falsafasi . T. 2004 y. 207 - 208 betlar.
2. Urta asrlar tarixi. T. 1989 y. 99 – bet.</sup>

Cherkov xatto eritiklar kup bulgan viloyatlarga karshi xarbiy yurishlar uyushtirardiki, okibatda minglab begunox odamlar xam kirilib ketar, kanchadan – kancha yashnab turgan kishlok va shaxarlar vayronaga aylanar edi. Odamlarni yoppasiga kirar ekan, papa uz lashkarlariga: « bir boshidan yoppasiga uldiravering, xudo u dunyoda uz bandalarini ajratib oladi », der edi.

Eritiklarni jazolash vositasi bulmish inkvizitsiya ( lotincha «tergov» demakdir) sudi odamlarni istagancha xurlash, kiynokning turli vositalarining ijodkori edi. XIII asrning 30 yillari boshlarida Grigoriy IX eьlon kilgan bir kancha xujjatlar orkali, markazlashgan papa inkvizitsiyasi taьsis etildi.
Innokentiy IV tamonidan 1252 yilda eьlon kilingan bulla « Ad extirpenda » esa inkvizitsiyaga tashkiliy makom berdi. Shunga kura, endi garbiy Rim imperiyasiga karashli mamlakatlarda eritiklarga karshi kurash boshlandi.
Inkvizitsiya sudi ruyxatiga tushib kolgan odamlar shunday kiynoklarga solinar ediki, azob jonidan utgan xar kanday odam kilmagan aybini xam buyniga olishga majbur bulardi. Ammo aybdor imzolayotgan kogozda xech kanday majburlash va kurkitish yuli bilan emas, aybdor uz ixtiyori bilan guvoxlik berayotganligi kayd etilgan. Baьzan esa siyosiy maxbuslar uz jazolarini kutib , oylab ertula kamokxonalarda yotishga majbur edilar. Ulimga maxkum etilgan maxbuslar inkvizitsiya koidasiga kura, agar aybdor uz aybiga ikror bulsa bugib uldirilgan, agar ikror bulmasa, enib turgan olovda kuydirilgan. Inkivizitsiya odamlar urtasida katolik cherkovi xukumronligini namoyon etish, xatto xokimiyatdan xam ustun ekanligini kursatish va shu yul bilan papa va cherkovning jamiyatda xukumronlik mavkeni mustaxkamlash siyosatini amalga oshirish vositasi edi. Bu erda katolik cherkovining imperiyada yakka xukumronlik mafkurasi ustun bulib, xar kanday ijtimoiy – siyosiy karashlarga barxam berish siyosati kullanilar edi. Cherkov inkvizitsiyani joriy etish orkali kishilarning akl – zakovati ustidan cheksiz xukumronlik urnatishga, siyosiy xayotda uz mavkeni mustaxkamlashga va keng imkoniyatlardan foydalangan xolda boyligini kupaytirishga intildi. Maxkumning mulki cherkov, xukumdorlar va aygokchilar urtasida taksim kilinardi.
1517 yil Germaniyada vujudga kelgan ilk reformatsiya xarakati natijasida xristian taьlimotida yana bir okim - protestantizm okimi paydo bulganligini siz yaxshi bilasiz.
M. Lyuter faoliyati bilan boglik bu xarakat tez orada butun Germaniya va Evropaga yoyildi. Katolik cherkovining zulmi va zuravonlik goyasini inkor etuvchi goyalarga asoslangan protestantlik taьlimotining yirik namayondalaridan biri Martin Lyuterdir
M. Lyuter uzining « 95 tezis»ida indulgentsiyalarni koralab chikarkan, Rim papasining Germaniyadagi xukukini cheklash va aloxida, Rim katolitk cherkoviga karam bulmagan mustakil German cherkovini tashkil etish goyasini ilgari surdi. Uning ijtimoiy - siyosiy karashlarining mazmun – moxiyatini cherkovni islox etish mafkurasi tashkil etadi.
. Uning goyalari keng xalk ommasi tamonidan xayrixoxlik bilan kutib olindi va bu goyalar taьsirida Evropada siyosiy xarakatlar vujudga keldi. Shunday xarakatlardan eng yirigi 1525 yilda Germaniyada dexkonlar urushidir.
Urushning asosiy goyasi garchi cherkovning mustakilligiga asoslangan bulsa-da, unda Germaniya jamiyatida mavjud ijtimoiy tengsizlik, zulm va zuravonlikka karshi xalk naroziligi edi.
Urush xalk ommasining maglubiyati bilan tugagan bulsa xam, natijada Germaniyada katolik cherkovining faьoliyatiga chek kuyildi. 1526 yildan esa Germaniyada xar bir nemis fukorosi uzi xoxlagan cherkoviga eьtikod kilish xukuki joriy etildi. Ammo 1529 yil 2 – Shpeyer reyxestagi bu karorni bekor kildi. Bunga karshi Germaniyaning bir kancha shaxarlari va 5 knyazi « Protest » (narozilik ) bildirdilar va «Protestantsiya » degan xujjatga imzo chekdilar. Ana shu xujjat nomi bilan bu xarakat protestantlar deb ataladi. 1555 yilda protestant knyazlar Rim bilan uzaro kelishuvga asoslangan bitim tuzishga muvaffak buldilar.
Protestantizm okimining yuzaga kelishi natijasida cherkov xayoti bilan boglik bir kator engilliklarga erishildi. Turli diniy marosimlar ancha soddalashtirildi, ortikcha dabdabadan xoli etildi. Shuningdek, ibodat paytida kuylanadigan diniy kasidalar endi ona tilida kuylanadigan buldi.
Xristian taьlimoti tarakkiyoti davrida yana bir kator kichik okimlari xam vujudga kelgan bulib, buning sababi xristian jamoalarining turli ijtimoiy va etnik tarkib topganligidir.
Shunday okimlardan biri Vizantiya imperiyasida keng tarkalgan okim – Montanizmdir.
Bu okim Kichik Osiyoda milodning II asrida vujudga kelgan. Montonizmning asosiy goyasi oxiratning yakin kunlarda kelishi va Xristosning namoyon bulishini bashorat kilish goyasidan iborat.
Montonistlar cherkovda kata mulklarning tuplanishiga va gayridin davlatlar bilan sulx tuzishga karshi chikkanlar. Ular episkoplar xokimiyatini inkor etgan va birinchi uringa uz paygambarini kuyganlar. Ular uz karashlarida asosan kullar, shaxarlik yuksillar manfaatini ximoya kilishga intilganlar.
Vizantiya imperiyasida keng tarkalgan Yana bir okimlardan biri Arrmonlik okimidir. Uning asosiy goyasini ugil xudo ota xudo tamonidan yaratilgan bulib, ugil otaga teng emasdir, balki uxshashdir, degan karash tashkil etadi.
Bu okim tarafdorlari Neneviya sobori tamonidan bidьatchilar sifatida taьkib etilsa- da, uzok vakt German kabilalari orasida saklanib koladi.
Taьlimotning Nistorian okimi esa Xristosda insoniy va iloxiy tabiat mavjud edi , degan goyaga asoslanardi. Bu okim xam boshka kichik okimlar singari karshilikka uchraydi. 431 yilda Efes soborida, 451 yilda xalk kengashida bidьatchi okim sifatida koralanadi va imperiyada uning faoliyatiga chek kuyiladi.
Shuningdek, xristian taьlimotida duolizm, pavlikan, bagomiya va monolistlar okimlari xam shakllangan bulib, ularning karashlarini turlicha diniy yondoshuvlar tashkil etadi.
Vizantiya imperiyasida bunday turli - tuman okimlarning vujudga kelishi imperiyada cherkovning faoliyati bilan boglik. Imperiyada Rim imperiyasidagi inkvizitsiya kabi kattikkul siyosatning yukligida, deb baxolash mumkin.