Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar fanining ob’ekti, perdmeti, maqsad va vazifalari. Reja

3- masala. Buddaviylik ta’limoti va uning brahmanizm bilan o’zaro munosabatlari. Konfutsiylik. Daosizm. Maoizm va Legizm taьlimotlari.


Buddizm (Budda nomidan olingan) jahonda keng tarqalgan diniy-falsafiy ta’limot. U dastlab mil.av. VI asrda braxmanizm ta’limotining kichik bir mazxabi sifatida Xindistonda shakllandi. Buddizm tarafdorlari braxmanizm mafkurasiga qarshi xudoning yagona yaratuvchiligi va jamiyat a’zolarining tengligi mafkurasini yaratdilar.
Buddizm g’oyalari uning asoschisi shaxzoda Siddxartxa Gautama (Mil. Av. 567-488 y.) vafotidan so’ng Budda nomi bilan ataldi. Bu ta’limot g’oyalari muqaddas manbalar “Lalitavistara”, (“Budda hayoti”), “Tripitaka” (“Uch savat donolik”) va “Vinoyapitaka” (Axloqiy meyorlar), “Dxammapada” (Budda fikrlari”) da o’z ifodasini topgan.
Buddizm ta’limotiga ko’ra, bizni qurshab turgan dunyodan boshqa ko’rinmaydigan yana ikkita dunyo mavjud. Bu dunyolardan eng yomoni-erdagi dunyodir. Ammo erdagi odamlar “azob-uqubat chekishda” va “bundan xalos bo’lishda” barobar. Chunki bu dunyo faqat azob-uqubatlardan iborat. Insonning azob-uqubatlardan qutilishi to’g’risidagi qarashlar ta’limotdagi “to’rt oliyjanob haqiqat”da qisqacha ifodalangan. Ya’ni:

1. 
   Turmush azob-uqubatlardan iborat;
   
2. 
   Azob uqubatlarning sababi-kishilarning hayot bilan bog’liq istaklari, va nafslari;
   
3. 
   Azob-uqubatlardan qutilish uchun kishilar istak va nafslarini tiyishlari kerak;
   
4. 
   Azob-uqubatlardan qutilishning najot yo’llarini topish.
   

Bu azob-uqubatlardan qutilishning najot yo’li sifatida “sakkizlik yo’l” : taqvodorlik e’tiqodi, qat’iyati, so’zi, ishi, turmush tarzi, taqvodorlikka intilish, taqvodorlikni orzu qilish, taqvodorlik fikru xayoli bilan yashash deb ko’rsatiladi. Bu yo’lga amal qilgan odam oqibatda yuksak kamolotga erishadi, ya’ni u arxatga (chin haqiqatni anglab etgan avliyoga) aylanadi va nirovanaga o’tadi. Nirana – mutloq osoyishtalik hukm suradigan olam. Agar inson ana shu Nirvanaga etaolsa, barcha turmush tashvishlaridan xalos bo’ladi, uning hayotiy istaklari ham, tuyg’ulari ham, ehtiroslari ham bo’lmaydi.¹ Shuningdek, buddizmda azob-uqubatlardan xalos bo’lishining eng maqbul yo’li rohiblik (monaxlik) jamiyatiga o’tishdir. Rohiblarning mavqei buddistlar o’rtasida juda baland bo’lgan, odamlar ularni hurmat qilar va ularning gapini qonun tarzda qabul qilishgan. Rohiblik hozir ham buddizmni qabul qilgan mamlakatlar xalqlari ijtimoiy hayotida muhim rolь o’ynaydi.
Buddizm ta’limoti g’oyalariga ko’ra, agar odam bu dunyoda hirsiy aldanishlarga berilib ketsa, undan qutula olmasa, uning ruhi bir necha qayta tug’ilishlardan so’ng do’zaxga tushadi. O’lim insonni hayot azob-uqubatlaridan xalos etaolmaydi.²
Buddaviylik ta’limoti g’oyalari braxmanizmdagi kabi odamlarni tabaqalarga ajratib, ular o’rtasidagi o’zaro aloqalarni mutlaqo buzmaydi. Insonning dunyo azob-uqubatlari, tashvishlaridan lazzatlaridan voz kechib yashash oson emas,


<sup>1. Falsafa komusiy lugat. T. Shark. 2004y. 62 – bet.
2. M. K Boboeva. R.S. Kurbangalieva. Kadimgi dunyo tarixidan izoxli lugat. T. 1992y. . 13-14-betlar.</sup>

ammo bu ta’limot xind xalqi hayotida kastachilikni bekor qilishga olib keldi, odamlar o’rtasidagi tabaqaviy tafovutlar va uning salbiy oqibatlariga barham berdi. Shuningdek, buddaviylik bir tamondan tarkidunyochilikni targ’ib

etsa-da, tarki dunyo qilgan odamlar bilan dunyoviy ishlar bilan mashg’ul odamlar o’rtasidagi munosabatlarni cheklamaydi. Ular o’rtasidagi muno-
sabatlarga keng yo’l ochib beradi. Budda hayotlik chog’ida tashkil topgan Monaxlik jamoasidan iborat “Senaxi” a’zolari dunyoviy kishilarga Budda ta’limotini o’rgatgan bo’lsalar, o’z navbatida dunyoviy hayot kechiruvchilar tarkidunyo qilganlarni oziq-ovqat, kiyim-kechak, hatto boy-badavlat kishilar ularni uy-joy bilan ta’minlab turishgan. Ular bu savobli ishlari bilan kelgusida xozirgidan xam yaxshiroq inson bo’lib tugilishga umid bilan yashashgan.
Buddaviylik ta’limotining insonlarni teng huquqligiga va ezgulikka asoslangan g’oyalari tez orada butun Hindiston bo’ylab tarqaldi va asta-sekin braxmanizm g’oyalarini engib bordi. Bu g’oyalar o’z mohiyatiga ko’ra, dolzarb ijtimoiy-siyosiy mohiyat kasb etdi. Natijada, butun Hindiston bo’ylab buddizm tarafdorlari ko’payib, ularning mavqeyi mustahkamlanib bordi. Asta-sekin budda g’oyalari davlat siyosatiga va qonunchilikka kuchli ta’sir ko’rsata boshladi.
Ta’limotning xalqni azob-uqubatlar, qiyinchiliklar oldida sabr-toqatli, bardoshli bo’lishga, ezgu amallar bilan mashg’ul bulishga undovchi g’oyalari davlat boshliqlari, xukumdorlar manfaatiga mos kelar edi. Hindistonni birlashtirgan hukumdor Ashoki boshqaruvi davrida (milloddan avvalgi 268 – 232 y.) buddizm davlat mafkurasiga aylangai bejiz emas. Buddizm endi Hindiston jamiyatidan braxmanizm g’oyalarini butunlay siqib chiqardi. Hatto vaqt o’tishi bilan bu taьlimot Hindiston chegaralaridan oshib o’tib Janubiy Sharqiy Osiyodagi bir necha mamlakatlarga ham kirib bordi.
Buddizm ta’limoti mil.av. III asr va milodning I ming yilliklarida bevosita Hindistondan Tseylon, Indoneziya, Hindixitoy mamlakatlariga tarqaldi. Shuningdek, millodning II asrida Xitoyga kirib kelgan bo’lsa, IV-VI asrda Xitoy orqali Koreyada, so’ng Yaponiyada, XVI-XVII asrda Mangoliyada, XVIII asrning I –yarmida esa Buryatiyada paydo bo’ldi.
Buddizm ta’limoti bu mamlakatlar ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy – mafkuraviy taraqiyotga bevosita xizmat qildi. Bu mamlakat xalqlari turmush tarzi, urf-odat, an’analarida o’zining muayan g’oyalari bilan ishtirok etib, o’z aqidalarini mahalliy sharoitga moslab qayta tuzdi.
Buddizm ta’limoti Kushonlar davrida O’rta Osiyoga ham kirib kelgan. Kushonlarning (I-III asrlar) Qang’ va Xorazmni bo’ysundirib, Shimoliy Hindiston erlarini egallashlari sabab, buddizmning O’rta Osiyoga tarqalish holati vujudga keldi. Buddizm ta’limoti g’oyalari O’rta osiyoliklar hayotida ma’lum iz qoldirgan. Kushan imperiyasining poytaxti Shimoliy Hindistonga ko’chirilishi munosabati bilan Budda dini davlat diniga aylanadi. Mamlakatimiz xududidan topilgan ba’zi arxeologik topilmalar buddizmning yurtimiz xalqi hayotida bir vaqtlar asosiy mafkuraga bo’lganligidan guvohlik berib turibdi. 1933 yilda Ayritomdan topilgan budda ibodatxonasi, unda topilgan Budda haykalining siniqlarini misol keltirishingiz mumkin.
Budda ta’limotiga doir topilmalar 1967 yilda boshlangan arxologik qazilmalar natijasida Surxandaryodagi Dalvarzintepa Kushan imperiyasining dastlabki poytaxti bo’lganligini tasdiqlaydi. O’sha davrdayoq ilm-fan taraqqiy etganligini bu erda topilgan fil suyagidan yasalgan shaxmat donalaridan bilish mumkin. Kushonlar davri Shimoliy Baqtriya-Toxariston diyorida antik davr badiiy ma’daniyat yuksak darajada rivojlangan davr bo’ladi... Ayritom, Xolchayon, Dalvarzintepa, Termiz, Fayoztepa va Shimoliy Baqteriyaning boshqa bir qator yodgorliklari, san’at va hunarmandchilik bobida yangi g’oyalar va timsollar bilan boyigan shakllarda namoyon bo’lgan mahalliy o’ziga xoslikning umrboqiyligini etarli darajada aniq-ravshan ko’rsatib turibdi. Budda ta’limoti maydonga kelishi bilan Hindiston jamiyatiga yangi ruh olib kirdi. Yangi g’oya, ilg’or mafkura sifatida braxmanizm aqidalarini siqib chiqardi va mamlakat taraqqiyotini olg’a tamon siljishiga g’oyaviy xizmat qildi. Odamlar o’rtasida munosabatlarni adolat yuzasidan hal etishga, ijtimoiy tenglik g’oyalari orqali adolat tamoyilini amalga oshirishga intildi.
Braxmanizm jamiyat a’zolaridan kimningdir manfaatini ustun quyib, kimgadir past nazar bilan qaragan bo’lsa, buddizm mafkurasi kimligi, ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar hammaning xudoning oldida tengligi va o’z fa’oliyati, harakati tufayli hayotda muvaffaqiyatlarga erishish mumkin, degan ezgu g’oyalarni ilgari surdi. Bu g’oyalar jamiyat a’zolarini fa’ollashuviga, kelajakka umid bilan qarashiga olib keldi, Hindistonning keyingi taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
Buddizm ta’limoti diniy-falsafiy ta’limot sifatida ba’zi sharq xalqlari hayotida muayyan iz qoldirdi. Bu xalqlar tarixi, ijtimoiy turmush tarzi va ma’naviy dunyoqarashini boyitdi ezgu mafkura sifatida hamon yashab kelmoqda.
Kadimgi Hindiston kabi kadimgi Xitoy xam uzining buyuk taьlimotlariga ega. Xitoy mifologiyasida dunyo va dastlabki odamzod avlodining paydo bo’lishi haqidagi g’oyalar o’ziga xos tarzda tushuntiriladi. Qadimgi xitoy mifologiyasi diniy ruhda bulib, mil. av. XII – VI asrlarga taьluqli bo’lgan “O’zgarishlar kitobi” dir. Unda birinchi marta dunyo va inson to’g’risidagi dastlabki tasavvurlar bayon etiladi.
Xitoyning qadimgi mafkuraviy taraqqiyotini yorituvchi bir qancha tarixiy manbalar topilgan. Xitoy mafkuraviy dunyoqarashini o’rganish uchun xitoy maьrifatchiligining naьmunasi bo’lmish mumtoz kitoblarga nazar tashlash maqsadga muvofiq. Bunday kitoblar mil. av. I ming yillik va “yuzta maktab” deb atalmish davrda vujudga kelgan. Bu kitoblarda xitoy jamiyatining tarixiga, maьnaviy madaniyati, davlatchiligi, ijtimoiy hayoti, falsafasi va qonunchiligiga oid bilimlar, g’oyalar keng o’rin olgan. Shunday kitoblardan biri “ Qo’shiqlar kitobi ” ( Shi tszin ) mil.av. I ming yillikda yaratilgan bo’lib, kadimgi xitoy xalq poeziyasi naьmunalaridan iborat. “ Tartib kitobi “ ( Lu shu ) esa mil.av. IV – I asrlarda yaratilgan bo’lib, uch qismdan iborat. Kitobda Chjou Li davri tartibi, marosimlar tartibi haqidagi siyosiy – ijtimoiy faьoliyat meьyor va mezonlari bilan bog’liq g’oyalar ilgari suriladi.
Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, mil.av. I ming yillikda Xitoyda yagona davlat tashkil topdi. Xan xonadonidan chiqqan podsholar Xitoyda mil. av. II asrdan eramizning II asrigacha, yaьni to’rt yuz hukumronlik qildilar. Bu davr mobaynida Xitoyda quldorlik tuzumi rivojlandi. O’zga yurtlarga qilingan yurishlar va kambag’al dehqonlarning qulga aylantirilishi oqibatida qular soni ko’payib bordi. Quldorlar hayoti bilan bog’liq qadimgi manbalarda “ Ularning ming – minglab cho’rilari bor. Qimmatbaho buyumlari katta uylariga ham sig’maydi. Otlari, sigirlari, qo’y va cho’chqalari uchun tog’ va vodiylar ham torlik qiladi. “¹
Aholining kambag’al qatlami va qullar o’rtasida ularga qilinayotgan adolatsizliklarga nisbatan narozilik kayfiyati vujudga keldi. Xitoy tarixida ro’y bergan “ Qizilboshlilar “ va “ Sariq ro’mollilar “ qo’zg’olonlari xalqning kambag’al qatlamining manfaatlarini ifodalovchi tenglik, ozodlik va adolat g’oyalari bilan sug’orilgan ezgu maqsadlarga karatilgan edi. Qo’zg’alonlar garchi qullarning juda katta talofatlari va mag’lubiyatlari bilan tugagan bo’lsa-da, Xitoy tarixida quldorlik tuzumining emirilishiga olib keldi.
Qadimgi xitoy siyosiy mafkuralari tarixida dunyoning ibtidosi va intihosi bilan bog’liq falsafiy – diniy g’oyalar bilan birga, siyosiy – mafkuraviy qarashlar va tajavvuz nishoni bo’lgan xalqning ko’ngliga g’ul-g’ula solish, raqib jangchilarni ruhiy “ qurolsizlantirish “ maqsadida psixologik urush vositalaridan ham foydalanishga qaratilgan buzg’unchi g’oyalarni ham uchratish mumkin.
Mil. av. VI asrda xitoylik faylasuf va sarkarda Sun Tszi raqib ruhini sindirishning quyidagi usullarini tavsiya etgan edi:

• 
  raqibingiz mamlakatida nimaiki yaxshi va xosiyatli narsalar bo’lsa, barini buzing.
  
• 
  G’animning ko’zga ko’ringan arboblarini turli jinoyatlarga jalb eting.
  
• 
  Muxolifingiz rahbarlari nufuziga putur etkazing va kerak paytda jamoat oldida obro’sizlantiring.
  
• 
  O’z maqsadingiz yo’lida eng qabih va razil odamlar bilan til biriktiring.
  
• 
  Yoshlarni katta avlodgv qarshi gij - gijlang.
  
• 
  Buzg’unchilik ishini qiyomiga etkazish uchun suyuq oyoq , engil tabiat fohisha ayollarni safarbar eting.
  

- O’z maqsadingizga etish uchun aqchani ham, vaьdani ham ayamang.
Qadimgi Xitoy siyosiy – mafkuraviy taьlimotlar tarixini bir necha o’ziga xos yo’nalishlarga ajratish mumkin : konfutsiylik, daosizm, maoizm va legizm. Ularning har birida Xitoy xalqining ijtimoiy hayoti, diniy – falsafiy, siyosiy – mafkuraviy dunyoqarashi bilan bog’liq masalalar


^{F. P. Karovkin. “ Qadimgi dunyo tarixi “ T. “ O’qituvchi “ 1989 y. 99 – bet.}
yoritilgan.
Markazida “ jen “ ( insonni sevish ), “ chjun “ ( podshoga sadoqat ), “ I “
burchga sadoqat ), “syao “ ( farzandlik hurmati ) va boshqa g’oyalar mujassam