Жаббаров, Юсупов

§33. SUYUQLIKLARNING XOSSALARI 
Reja:  
1.  Suyuqlikning tuzilishi. 
2.  Suyuqliklarda molekulyar bosimining paydo bo’lishi. 
3.  Sirt taranglik kuchlari va ularning xususiyatlari. 
4.  Egri sirtlarda hosil bo’ladigan qo’shimcha bosim. 
5.  Laplas formulasini keltirib chiqarish. 
 
Tayanch iboralar: Yaqin tartib, tebranma harakat, elastiklik xususiyati, sirt 
taranglik, kontur, suyuqlikning erkin sirti, molekulyar bosim, egri sirt, egrilik radiusi, 
sirtning  erkin energiyasi. 
 
Modda  suyuq  holatda  o’z  hajmini  saqlaydi,  ammo  shaklini  saqlamaydi. 
Suyuqlik  molekulalari  sakrashlar  orasida  o’z  muvozanat  holatlari  atrofida  tebranma 
harakat  qiladi.  Molekulaning  ikki  sakrashlar  orasida  bir  holatdan  ikkinchi  holatga 
o’tish  vaqtiga  o’troq  vaqt  deyiladi.  Katta  bo’lmagan  hajmda  suyuqlik 
molekulalarining  tartibli  joylashishi  kuzatiladi,  katta  hajmda  esa  ular  xaotik  harakat 
qiladi.  Suyuqliklarda  yaqin  tartib  mavjud  va  uzoq  tartib  yo’q.  Suyuqlikning  bunday 
holatiga kvazikristallik (kristallga o’xshash) holat deyiladi. 
Suyuqlik elastik xossalarga ham ega. Suyuq moddalarda molekulalar orasidagi 
masofa gazlardagiga nisbatan ancha kichik. Itarishish va tortishish kuchlari yetarlicha 
qiymatga ega. Harorat ko’tarilishi bilan molekulalar holatining o’zgarishi tezlashadi. 
Tebranish davri, suyuqlikning yupishqoqligi kamayadi. 
Suyuqlikning har bir molekulasiga undan 1,5·10
–7
sm dan oshmagan masofada 
R=1,6·10
–7
sm radiusli sfera ichida joylashgan har tomondan o’rab olgan molekulalar 
tomonidan  tortishish  kuchlari  ta’sir  etadi.  Bu  sferaga  molekulalarning  ta’sir  sferasi 
deyiladi. 
Suyuqlikning  sirtida  va  ichkarisida  joylashgan  molekulaning  holati  har  xil 
bo’ladi (89-rasm). Suyuqlik ichkarisida turgan C molekulaga uni o’rab turgan qo’shni 
molekulalar  tomonidan  ko’rsatilayotgan  ta’sir  kuchini  suyuqlik  sirtidagi  A 
molekulaga  boshqa  molekulalar  tomonidan  berilayotgan  ta’sir  kuchi  bilan 
taqqoslaymiz.  Ularning  har  biriga  atroflarida  markazlari  ta’sir  sferasida  joylashgan 
qo’shni molekulalar tomonidan tortishish kuchlari ta’sir etadi. B va C molekulaga har 
tomondan  bir  xil  kuchlar  ta’sir  etadi  va  ular  bir-birini  muvozanatlaydi.  Suyuqlik 
sirtida turgan A molekulaga har bir suyuqlik molekulasi tomonidan kuch ta’sir etadi. 
Bu kuchlarning har qaysini ikkita tashkil etuvchilarga ajratish mumkin. Ularning biri 
suyuqlik sirti bo’ylab, ikkinchisi esa unga perpendikulyar ravishda yo’nalgan. Sirtga 
perpendikulyar  bo’lgan  kuchlar  qo’shilib  suyuqlik  ichkarisiga  yo’nalgan  f 
natijalovchi  kuchni,  sirtga  urinma  kuchlar  esa  bir-biriga  teng  va  qarama-qarshi 
bo’lgan sirt bo’ylab yo’nalgan f
k
 kuchni hosil qiladi. 
 

---

129 
 
 
 
89-rasm. 
 
Sirt  qatlamidagi  hamma  molekulalar  hosil  qilgan  f
L
  kuchlar  qo’shilib 
suyuqlikka  ichki bosim  yoki  molekulyar  bosim  deb ataluvchi bosim  hosil  qiladi.  Bu 
bosim  o’n  ming  atmosferaga  teng  bo’ladi.  f
k 
kuchlar  har  bir  molekulaga  nisbatan 
muvozanatlashib, bir vaqtning o’zida ularni bir-biri bilan qo’shimcha tarzda bog’lab 
turadi. 
Bu  kuchlarning  yig’indisi  suyuqlikning  sirt  tarangligi  deb  ataladi.  Suyuqlik 
sirtini  chegaralovchi  konturga  ta’sir  etuvchi  taranglik  kuchlar  yig’indisiga  F  sirt 
taranglik  kuchi  deyiladi.  Sirt  taranglik  kuchi  konturga  perpendikulyar  va  suyuqlik 
sirtiga  urinma  ravishda  yo’nalgan  (90-rasm).  Bu  kuch  konturga  tegishli 
molekulalarning  soniga,  konturning  va  o’z  navbatida  konturning  uzunligi  l  ga 
proporsionaldir. U suyuqlikning erkin sirtini qisqartirishga intiladi (90-rasm). 
 
90-rasm
. 
 
Binobarin  F=σ·l,  bu  yerda  σ-sirt  taranglik  koeffitsiyenti;  o’lchov  birligi 
[σ]=