Жаббаров, Юсупов



Download 4,09 Mb.
Pdf ko'rish
bet72/87
Sana14.08.2021
Hajmi4,09 Mb.
#147103
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   87
Bog'liq
mexanika va molekulyar fizika

Tayanch iboralar: Ichki bosim, molekulaning hajmi, kritik harorat, kritik bosim, 
kritik hajm, suyultirilgan gaz. 
 
            Gazlar  molekulyar-kinetik  nazariyasida  foydalanilayotgan  ideal  gaz  modeli 
yetarlicha  yuqori  haroratlarga  va  past  bosimlarga  ega  siyraklangan  real  gazlarning 
xossalarini  ifodalashga  imkon  beradi.  Bosimning  oshishi  molekulalar  o’rtasidagi 
masofaning  o’zgarishiga  olib  keladi,  shuning  uchun  molekulalarning  xususiy 
hajmlarini  va  ular  orasidagi  o’zaro  ta’sir  kuchlarini  hisobga  olishga  to’g’ri  keladi. 
Yuqori  bosim  va  past  haroratlarda  ideal  gaz  modelini  qo’llab  bo’lmaydi. 
Molekulalarning  xususiy  hajmi  va  ular  orasidagi  o’zaro  ta’sir  kuchlarini  real 
gazlarning holat tenglamasini chiqarishda golland fizigi Van-der-Vaals ikkita tuzatma 
kiritish  orqali  hisobga  oldi.  Birinchi  tuzatma  molekulalarning  xususiy  hajmini 
hisobga  olish  bilan  bog’liq,  ikkinchisi  esa  molekulalar  orasidagi  tortishish  kuchini 
inobatga oladi. Real gaz molekulasi erkin harakat qilayotgan hajm ideal gazning holat 
tenglamasidagidek  V
μ
  bilan  emas,  balki  V
μ
-b  bilan  almashtiriladi.  Bu  yerdagi  b-
molekulaning  o’zi  egallagan  hajm.  Bu  hajm  molekula  xususiy  hajmi.  real  gaz 
molekulalari  orasidagi  tortishish  kuchi  gazda  ichki  bosim  deb  ataluvchi  qo’shimcha 
bosim  paydo  bo’lishiga  olib  keladi.  Molekulalar  orasidagi  o’zaro  tortishish  kuchini 
xarakterlovchi bu bosim gaz hajmining kvadratiga teskari proporsional, ya’ni 
 
                                          
                                                 (296) 
 
α – Van-der-Vaals doimiysi 
          Bu  tuzatmalarni  hisobga  olib  1  mol  real  gazning  holat  tenglamasi  quyidagi 
ko’rinishda yoziladi. 
 
                                 
                                  (297) 
 


122 
 
Ixtiyoriy  m-massaga  to’g’ri  keluvchi 
v
  mol  gaz  uchun     
    ekanligini 
e’tiborga olib, Van-der-Vaals tenglamasi quyidagi ko’rinishga keltiradi. 
 
 yoki  


RT
b
V
V
a
P















2
2
      (298) 
 
            Kichik bosim va yuqori haroratlarda V
μ
  katta bo’ladi, shuning uchun b<μ

p
P


  va  Van-der-Vaals  tenglamasi  Klapeyron-Mendeleyev  tenglamasi  bilan  mos 
bo’lib qoladi. 
         Van-der-Vaals  tenglamasi  uchun  ba’zi  tahlillar  o’tkazamiz.  Buning  uchun 
ma’lum  haroratda  gaz  bosimining  hajmga  bog’lanish  jadvalini  tuzish  kerak. 
T
1
2
3
4
    qiymatlarda  ushbu  hisoblangan  natijalar  grafik  ravishda  87-rasmda 
tasvirlangan.  Olingan  egri  chiziqlarga  Van-der-Vaals  izotermalari  deyiladi.  Past 
haroratlarda  ular  to’lqinsimon  ko’rinishlarga  ega  bo’ladi.  Biror  T
k
  haroratda 
izotermada  K  burilish  nuqtasi  paydo  bo’ladi,  yuqori  haroratlarda  Van-der-Vaals 
izotermalari  ideal  gaz  izotermalari  (Boyl-Mariott  yoki  Mendeleyev-Klapeyron)  ga 
o’xshash bo’ladi. 
 
 
87-rasm 
 
           Ingliz  olimi  Endryus  gaz  va  bug’larning  qator  muhim  xossalarini  tadqiq  etib 
eksperimental  izotermalarini  chizdi.  Endryus  o’z  tajribalarini  porshen  ostida  1  mol 
achchiq gaz to’ldirilgan silindrda olib borgan. Gazning bosimi manometr yordamida, 
hajmi  esa  hajmlar  shkalasi  yordamida  aniqlangan.  88-rasmda  bir  xil  massali  CO
2
 
ga 
mos,  ammo  har  xil  haroratlarda  qator  izotermalar  keltirilgan.  Yuqori  haroralarda 
achchiq  gaz  izotermalari  ideal  gaz  izotermalarini  eslatadi.  Past  haroratlarda 
izotermalarning o’zgarishi butunlay boshqacha bo’ladi. 
 


123 
 
 
88-rasm 
V
μ
 hajmning katta qiymatlarida porshenning pastga tusha boshlashi bilan achchiq gaz 
bosimi monoton ravishda oshadi: jarayonning ushbu qismi T
3
 va T
4
 bilan ifodalangan 
izotermalarga  mos  keladi.  Bu  yerda  achchiq  gazning  xossalari  ideal  gaz  xossalariga 
o’xshash  bo’ladi.  Bosim  biror  P
0
  ga  yetgach  achchiq  gazning  xossalari  keskin 
ravishda  o’zgaradi:  porshenning  keyingi  tushishlarida  R
0
  bosim  o’zgarmay  qoladi: 
CO
2
  ning  siqilish  jarayoni  boshlanadi.  Gaznig  siqila  boshlashiga  to’g’ri  keluvchi 
bosimga  berilgan  haroratda  to’yingan  bug’  bosimining  elastikligi  deyiladi.  Porshen 
qancha pastga tushsa, gazning shuncha miqdori suyuqlikka aylana boradi. 88-rasmda 
I  soha  gaz  holatga  to’g’ri  keladi.  II  soha  –  bu  bug’  holati.  III  soha  suyuqlik  va 
to’yingan  bug’ni  ifodalaydi.  IV  soha  esa  suyuq  holatga  mos  keladi.  Izotermaning 
egilish nuqtasiga kritik nuqta va T
k
 kritik harorat mos keladi. 
              Endryus  tajribasidan  shu  narsa  aniqlanadiki,  gaz  suyuq  holatga  shu  gaz 
uchun  faqat  biror  aniq  T
k
  haroratdan  past  haroratlardagina  o’tishi  mumkin.  T
k
 
haroratdan  yuqori  haroratlarda  gazni  bosimning  har  qanday  qiymatlarida  ham 
suyuqlikka o’tkazib bo’lmaydi. CO
2
 uchun T
k
=304K. 
            Kritik nuqtada  cuyuqlik va bug’ orasidagi farq yo’qoladi. Kritik nuqtada gaz 
holatdan suyuq holatga o’tish uzluksiz ravishda yuz beradi. 
            Binobarin,  kritik  haroratdan  yuqori  haroratdagi  gaz  kritik  haroratdan  past 
haroratdagi  gazdan  farq  qiladi.  Shuning  uchun  kritik  haroratdan  past  haroratdagi 
gazga bug’ deb ataladi. 
              Van-der-Vaals tenglamasi katta amaliy ahamiyatga ega. U tabiatdagi mavjud 
barcha  gazlarni suyuq  holatga  o’tkazish  imkonini  yaratdi.  Hozirgi  vaqtda  juda  ko’p 
fizik, ximik va biologik jarayonlar suyuq gazlar – kislorod, azot va geliy ega bo’lgan 
past haroratlarda o’rganiladi. 
 

Download 4,09 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   87




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish