J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

kredit not a
lari nom inal; o ‘rla.siilag i 
Ihr q
hisobiga aniqla- 
nadigan kam aytirilgan kompensatsiya miqdoridagi nominal qiy- 
mat bo‘yicha kredit notalari muddatidan ilgari so‘ndiriladi.
Kredit notalari tarkibiga kredit delblt svopi kiradi, shuning 
uchun ham kredit notasi emission qiinm atli qog‘oz hisoblanadi 
va toiovlari kredit defolt svopi orqali aniqlanadi.
Qarzdorlar uchun xorijiy banklar tomonidan kredit notalarini 
chiqarish nin g afzalligi shundaki, oddiy kreditlardan larqli ravish- 
da u larn in g ta’minoti mavjud emasligi hisoblanadi. Tadbirkorlar 
tom onidan kreditlarni olishda kafillik, ko‘chm as m ulk va boshqa 
turli garov ta ’minotlari talab etiladi, bu esa ularni kredit olish- 
lariga to‘siq b o lis h i m um kin. Kredit notalarining emissiyasi nis- 
batan tez am alga oshiriladigan operatsiya hisoblanadi. M asalan, 
yevroobligatsiyalarda xalqaro standartlar bo‘yicha moliyaviy hiso- 
botlarni taqdim etish va axborotlarni oshkor etish talab etiladi, 
bu esa kredit notalar bilan operatsiyalarni nisbatan sodda ekan- 
ligidan dalolat beradi. Kredit notalarni chiqarishda kompaniya 
xalqaro kredit reytingga ega bo‘lishi va xorijiy fond birjalar listin- 
giga kirishi shart emas. Bundan tashqari kredit notalarini chiqa- 
rish orqali qarzdor xorijiy investorlar orasida taniladi va kelajakda 
yevroobligatsiyalarni chiqarish rejasini tuzishi m um kin. Natijada 
u xalqaro darajada kredit tarixiga va tashqi qarz olish tajribasiga 
ega bo‘ladi.
Kredit defolt svopi (Credit default swap, C D S) — kredit deri- 
vativi yoki kelishuvi hisoblanib, bunda «xaridor» bir m artalik yoki 
davriy b ad allarn i (prem iyalarni) C D Sni chiqargan «Emitent»ga 
to ia y d i, shuningdek, «xaridor» 
tomonidan uchinchi
shaxsga 
berilgan kreditni qarzdor (uchinchi shaxs) tomonidan so'ndirish 
im koniyati bo‘lm aganda (uchinchi shaxs defolt bo‘lganda) em i-
367

---

tent uni toMash majburiyatini oladi. «Xaridor» o‘zi bergan kreditni 
yoki sotib olingan qarz majburiyatini sug‘urtalashi uchun kredit 
defbJr svopi shaklidagi qim m atli qog‘ozga ega bo‘ladi. Uchinchi 
shaxs defolt hokuida «xaridor» kredit defolt svopi shaklidagi q im ­
matli qog^ozni «emitent»ga topshiradi, natijada «em itent»dan 
asosiv qar/ va qolgan foiz to‘lovlari bo‘yicha kompensatsiya sum- 
masini oladi.
Konipesatsivaning pul (valuta) va «fizik» ko‘rinishlari mavjud. 
Pul ko'i inishidagi qoplamada «emitent» tomonidan «xaridor»ning 
aktivlariui real va nominal qiymati o‘rtasidagi farqdan ko‘rilgan 
zarari qoplab beriladi. «Fizik» ko‘rinishdagi qoplamada kredit 
deloll svopi shaklidagi qim m atli qog'ozni chiqargan «emitent» 
shartiiomada aniq bir narx bilan ko^rsatilgan m a’lum miqdordagi 
aklivlarni sotib olishga majbur bo‘ladi. Shunday qilib, aktivlar 
narxining salbiy tomonga o‘zgarishidagi risk «emitent»ga o‘tadi.
0 ‘z operalsiyalari uchun kredit oluvchi banklar odatda «x ari­
dor» bo‘lishadi. 0 ‘z kreditlarini (yoki boshqa majburiyatlarni) 
ta ’niinlashda kredit defolt svopi shaklidagi qim matli qog‘ozlarni 
ega boMish orqali banklar to‘lovlarga kafolat berishadi. Bu o‘z 
navbatida, (urli shakldagi qo‘shimcha kafolatlar zaruratini ka- 
m aytiradi, m asalan, REPO operatsiyalari yoki garov ta ’minoti va 
boshqalar.
Kredit defolt svopi q im m atli qog‘oz shaklida bir qator m asa- 
lalarni hal qilishi m um kin:
— bcrilgan kreditlar bo‘yicha foizlar olish im koniyatini kredit 
riskidan ajratadi;
— boshqa tizimdagi risk hisobiga o‘z aktivlarining qaytm as- 
ligi uchun shakllantirilgan bank zaxiralarini yaratishga hojat qol- 
maydi;
— kredit defolt svoplarining qiymati odatdagi sug‘urta polis- 
laridan arzon hisoblanadi, chunki sug‘urta tashkilotlariga odatda 
m ahaJliy qonunchilik kerakli zaxirani shakllantirishni talab eta- 
di, biroq defolt svoplarini chiqargan emitentga bunday talablar 
am aliyotda mavjud emas;
368

---

— 
kredit defolt svoplarini emitentlari nafaqat banklar, sug‘urta 
tashkilotlari yoki xedjirlash fondlari hisoblanishadi, balki pensiya, 
investitsion fondlar, turli y irik kom paniyalar va xususiy shaxslar 
ham bo‘lishi m um kin.
Odatda, kredit risklarini jadal o‘sishi sharoitida defolt svopla- 
riga zarurat ortadi. Hozirgi kunda ushhu moliyaviy vositani tartib- 
ga soluvchi xalqaro yoki m illiy doiradagi laslikilotlarning mavjud 
b o lm a g a n lig i kredit defolt svoplari hajmi to‘g lrisidagi to‘liq va 
aniq m a ’lumotlar yetishm asligiga sabab boMmoqda. 2007-yildan 
boshlab C hikago tovar birjasi federal qonunchilik asosida defolt 
svoplar savdosini tartibga solishni yo‘lga qo‘ydi, am ino bu yirik 
banklar tomonidan defolt svop operatsiyalarini birjadan tashqa- 
rida am alga oshirilishiga sabab boMdi. Sluinga qaramay, Xalqaro 
hisob-kitoblar banki kredit defolti svopi in a ’lum otlarini to‘plab, 
jahon om m asiga e ’lon qiladi.
Kredit defolt svoplarini jadal s u ra tla rd a o‘sishiga ipoteka 
kreditlari va derivativlar bozorining tez rivojlanishi ham sabab 
bo‘lgan. Ko‘chm as m ulkn in g bahosini ko‘p y illar davomida o‘sishi 
uning asosida kafolatlar berish m um kin ligin i ko‘rsatgan. Global 
moliyaviy-iqtisodiy inqiroz chuqurlashuvi natijasida qarzdorlar- 
ning bankrotga uchrashi oshsa, defoltdan sug‘urtalovchi tomon- 
lar uchun jiddiy tahdidlarni yuzaga keltirdi va u nin g hajm iga 
tushishiga sabab bo‘ldi.
Defoltdan sug‘urtalash (defolt svoplar), shuningdek, foiz deri­
vativlar savdo hajm ining tez o‘sishini, birinchidan, foiz stavkalar 
darajasining tez o ‘zgarishi, ikkinchidan esa jahonda m oliyaviy ho- 
latning yomonlashuvi oqibatida yoppasiga defoltlar sodir bo'lishini 
hosila m oliyaviy vositalar bozorining ko‘plab ishtirokchilari to­
m onidan kutilishi bilan bog‘lash m umkin.
Kredit defolt svopi qarzlar bo‘yicha to‘lovlar xatarini xedjirlash 
uchun kreditorlar tomonidan am alga oshiriladigan sug‘urta ope- 
ratsiyalariga o‘xshasada, biroq uning sug‘urtadan ajratib turuvchi 
m uhim farqlari mavjud:
369

---

— defolt svopi obyekti turli shakldagi qarz m ajburiyatlari, 
y a ’ni tovarni yetkazib berish shartnom asidan tortib, barcha 
turdagi qarz m ajburiyatlari, shu ju m la d a n ipoteka kreditlari 
transh27lari bo'yicha hosila moliyaviy vositalar ham boMishi 
m um kin;
— «xaridor» va «cmitent» defolt svopi obyekti bo'yicha to‘g‘ridan 
to‘g ‘ri oV.aro aloqada bo‘lmasligi mumkin. Masalan, ikkilam chi 
bozorda sotib olingan opsion yoki obligatsiyalar bo‘yicha maj- 
buriyatlar sug‘urtalanayotganda bu holat yaqqol namoyon bo‘ladi;
— sug'urta polisidan farqli ravishda defolt svoplari bozorda 
qayta sotiluvchi qim m atli qog‘oz hisoblanadi va uni istalgan miq- 
dorda sotib olish yoki sotish m um kin;
— к redit defolt svoplarini tartibga solib bo‘lmasligi uni faqat 
birjadan tashqarida, alohida tartibda oldi-sotdi qilishga olib ke- 
ladi;
— defolt svoplari bo‘yicha emitentning majburiyatlarini ka- 
folatlash uchun likvid aktivlarning yetarliligini ta’m inlashning 
yuridik talablari mavjud emas.
Kredit defolt svoplarining spekulyativ xususiyati ham mavjud 
bo'Iib, ularning iqtisodiy inqirozlar davrida beqarorligi ortadi. 
Defolt svoplarini asosiy sotuvchilari xedjirlash fondlari hisobla­
nadi. Inqiroz davrida xaridorlar kredit defolt svoplari bo‘yicha 
qoplamalarni olishga asosiy e ’tiborni qaratadi, xedjirlash fondla- 
rining aktivlari esa fond bozorining salbiy ko‘rsatkichlari hisobiga 
kamayib boradi, oqibatda bunday fondlarning aktivlari m ajburi­
yatlarini ta’m inlay olmasligi mumkin.
Foiz derivativlari (interest rate derivatives). Derivativlar bo­
zorining asosiy qism ini egallagan holda turli-tuman shakllarga 
ega. Birjadan tashqari foiz derivativlarining uch asosiy turi farqla- 
nadi, y a ’ni forvard foiz kelishuvlari, foizli svop va foiz opsionlari. 
Foiz derivativlarini keng tarqalgan sh akllarining ta sn ifini qu- 
yidagi jadvalda ko‘rishim iz m um kin (14.3-jadvalga qarang).