J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

27 
Kreditlar bo‘yicha chiqarishgan qimmatli qog‘ozlar, obligatsiyalar.
370

---

Fyucherslar (futures). Standartlashgan m ahsulotlar sifatida 
birjada m uom alada boluvchi qisqa nuiddatli foiz stavkalar va ob- 
ligatsiyalar bo‘yich a forvard kclisluivlari loi/ fyucherslari (interest 
rate futures) deb yuritiladi. Uning bir ko‘rinishi sifatida funt ster- 
lingdagi uch oylik LIBOR foi/, stavkasi bo'yicha fvuchers shart- 
nom asini olish m um kin. U lar 1.1FFFda m uom alada b o ia d i va 
qisqa muddatli funt sterling lyuchersi (short sterling futures) deb 
tan olingan. Fyuchers shartnomasini tii/ish orqali kompaniya ke- 
lajakdagi qarz hajm ini yoki depo/itga qo‘yilgan pul mablag‘larini 
joylashtirishdan oladigan darom adini fiksirlaytli, y a ’ni qat’iy bel- 
gilaydi.
14.3 - j a d v a l
Foiz derivativlarining tasnifi
M o l iy a v iy d e r iv a t iv la r
T o ‘g ‘ rid a n t o ‘g ‘ ri 
s h a r t n o m a
O p sio n
F oiz
svopi
F o r v a r d la r : 
F o r v a r d  
fo iz k e li­
s h u v la r i v a  
fo iz f y u ­
ch ersi
V a n il o p s io n la r : fo iz 
f y u c h e r s ig a o p s i o n ­
lar, fo iz k a fo la tla r i, 
« s h if t» va « p o l » shak- 
lidagi s h a r t n o m a l a r ,  
sv op sion , oblig atsi- 
yaga o p s i o n l a r
E k z o tik  
o p s io n la r : 
o 'r ta c h a  
o p s io n la r, 
c h e g a r a la n -  
gan o p s i o n ­
la r
T arkib iy
m a h s u -
lo t l a r
Forvard foiz kelishuvlari (forward rate agreement, F R A , 
shuningdek, ular Futures rate agreement shaklida ham uchray- 
di) — hosila moliyaviy vosita hisoblanib, kelishilgan muddatga 
aniq foiz stavka m ablag‘ini bir tomon ikkinchi tomondan egal- 
lashi to‘g‘risidagi shartnomadir. Shuningdek, u qat’iy belgilangan 
(fiksirlangan) va suzib yuruvchi foiz stavkali aktivlar bo‘yicha 
to‘lovlarni almashtirish to‘g ‘risidagi shartnoma ham hisoblanadi. 
Hisob-kitob shartnomaning nom inal sum masidan kelib chiqiladi 
va to‘lovlarni almashuv haqiqatda am alga oshirilmaydi. F R A n i 
tuzayotganda savdolar tashkilotchisiga m arjinal badallar va kafo-
371

---

lat u ch u n to ‘lovlar am alga oshirilm aydi. S h a r tn o m a ishtirokchilari 
uni am alg a osbirish sanasiga (settlements day) b itim da k o ‘rsatilgan 
va o ld in d a n kelishilgan foiz stavkasining joriy q iy m a tid a n farqli 
s u m m a s in i toMab berish m ajburiyatini oladi. M asalan , ikki to m o n
uch oylik F R A tuzdilar, bitim ijrosini am alg a oshirish besh oy~ 
d a n so‘ng boshlanadi. Besh oy o"tgandan so‘ng to m o n la r d a n biri 
bosh q a to m o n g a fiksirlangan va suzib yuruvchi (od atda L I B O R
bo'yicha) foiz stavkalar o'rtasidagi farqni uch oylik h iso b-kito b 
b o ‘yicha t o ‘lab beradi. IJshbu operatsiyani m ohiyatini yanada 
kengroq tu shu ntirish uch un bosh q a bir misol keltiramiz. Mi- 
jo z A bankdart 1 m ln AQ SH dollari m iq d o rid a 6 oy m uddalga 
kredit olgan b o ‘lib, unga u s ta m a foiz dastlabki uch oyda villik
9 foiz, qolgan 3 oyda esa L I B O R stavka b o ‘yicha to'lanadi. 
L IB O R stavka bo ‘yicha riskdan h im o y a la n ish u c hu n mijoz B bank 
bilan yillik 9,5 foiz fiksirlangan stavkada forvard foiz kelishuvini 
tuzdi. U ch oydan so‘ng kredit q ay ta bah o lan ad i va forvard foiz 
kelishuvi am alga oshiriladi. U ch oydan key in L I B O R stavka yillik
10 foizni tashkil etsin, mijoz A b a n k k a 1 m ln A Q SH do llaridan 
10 foiz toMaydi. L e k in lining zarari forvard foiz kelishuvi orqali 
B bank lornonidan 9,5 foiz b o ‘yicha qoplab beriladi. Shunday 
qilib, B b a n k mijozga 1'oiz farqida quyidagi s u m m a n i t o ‘lab beradi:
ioooooo
■
= 1250 A Q SH dollari
100% 
12 oy
F R A davr bosh id a a m a lg a o s h irila d i, y a ’ni 1250 A Q S H d o l­
lari m ijoz krediti to 'lo v in in g keyingi uch oyi b o s h la n g a n d a
B b a n k to m o n i d a n t o ‘lab beriladi va ushbu s u m m a n i mijoz 3 oyga 
A b a n k k a qayta invest it siya qilishi m u m k in .
F R A turli b a n k la r orasida foiz riskni xedjirlash u c h u n keng 
q o 'lla n ila d i. F R A i sht i rokch i I a r o ‘rtasida t o ‘g ‘ridan t o ‘g ‘ri tu- 
ziladi, faqat b irjadan ta s h q a rid a foydalaniladi va ko ‘plab birja d an
tashq ari foiz derivativlari asos b o i i b x izm a t qiladi.
Foiz svopi (interest rate swap, IR S ) b irjadan tash qari foiz d e- 
rivativlarining keng tarqalgan tu rla rid an biridir. Foiz svopi (inte -
372

---

rest rate swap, IR S ) — o ld in d a n kelishilgan shartli s u m m a d a g i 
a n iq foiz to‘lovlarini a lm a s h is h t o ‘g ‘risidagi ikki to m o n orasidagi 
hosila moliyaviy vosita shaklidagi bitim , s h a r t n o m a hisoblanadi. 
Ya’ni, b a r biri a n iq bir s u m m a d a n hisoblanu v chi turli m u dd atli 
foiz stavkalar q arz m ajb u riy a tia rin i a lm a s h tiris h t o ‘g ‘risidagi sh a rt- 
no m adir. Svop operatsiyasi q arzdorga fiksirlangan stavkali qarzla- 
rini suzuv ch i stavkali q arzlarga a lm a sh tirish i m k o n in i beradi va 
a k sin c h a , y a ’ni, ushb u b itim d a m a ’lum bir sa n a d a bir to m o n ik- 
k in ch i t o m o n n i n g qat'iy bc lgilangan (fiksirlangan) foiz stavkadagi 
a n iq s u m m a s in i t o ‘lab beradi va ikkin ch i t o m o n d a n suzuvchi foiz 
stavkadagi (m a sa la n , L I B O R , T 1 B O R , I J Z I B O R foiz stavkasida- 
gi) t o ‘lovlarni qabul qilib oladi. Fizik s u m m a a lm a s h in ilm a y d i, 
faqa! foiz l o ‘lovlar o ‘z a ro o 'tk a z ib beriladi, y a ’ni o d a td a a m a li-
yotda b u n d a y t o ‘lovlar o ‘z aro tenglashtirilib, t o m o n l a r d a n biri lbiz 
stavkalar o ‘rtasidagi farqni t o i a b beradi. Foiz svoplari h a m F R A -
Iar kabi faqat b irja d an ta s h q a r id a m u o m a la d a boMadi.
Foiz svoplari k r e d i t la r n i n g fik sirla n gan va suzib yu ru vch i 
stavkalari o ‘z a ro a lm a s h tiris h orqali aktiv va passiv operatsiyalar- 
ni xedjirlashd a foydalaniladi. M oliya b o z o rid a foiz svoplari vuqori 
likvidli moliyaviy v o s ita la rd a n hisob lan ad i. Bu esa o ‘z navbatida, 
u lar bila n b o g ‘liq spekulyativ o p e ra tsiy a la rn i a m a lg a o s h irish g a
z a m i n yatatib b eradi.
Foiz svopi bilan b o g ‘liq bitim la rd a liar bir to m o n ik k in c h i 
t o m o n foydasiga fik sirlangan va suzib