J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

1 4 . 3 . K re d it va foiz d erivativlari
Kredit derivativlari (credit derivatives). Kredit derivativlari 
kredit risklarini boshqarish strategiyasida foydalaniladi. Ular 
risklarni a n ’anaviy boshqarishning portfelni diversifikatsiyalash 
va kredit lim itlari kabi usullarini nafaqat to‘ldiradi, balki ularni 
o‘rnini bosishi m um kin. Kredit derivativlari faqatgina birjadan 
tashqari bozorda m uom alada bo‘lishi m um kin. Kredit deriva- 
tivlarining asosiy sh akllariga defolt bo‘ladigan aktivlarga svoplar 
(kredit defolt svopi), kredit opsionlari va yalpi darom adga svop- 
larni olish m um kin . U larn in g asosiy ishtirokchilari xalqaro bank- 
lar hisoblanadi. Kredit derivativlar segm entining rivojlanishiga 
salbiy t a ’sir ko'rsatayotgan asosiy om illardan biri xalqaro kredit- 
lash sohasida yagona qonunchilikning mavjud emasligi hisobiga 
kredit derivativlarning standart hujjatlarining mavjud emasligi 
hisoblanadi.
Kredit notalari (inglizcha credit-linked note (C LN ) so‘z birik- 
m asidan olingan) — obligatsiyalarga o‘xshash moliyaviy vosita 
bo‘lib, bunday obligatsiyalar kredit shartnom asiga bog‘langan 
bo‘ladi. li n in g yordam ida bank berilgan kreditni qayta moli-
365

---

yalashtirish va unga bog‘liq riskni uchinchi shaxs-investorga 
o'tkazish orqali kredit riskini boshqarish imkoniyatiga ega b o lad i.
Bank va investor o'rtasida tuziladigan «Kredit riskiga qatna- 
shish to‘g ‘risida»gi shartnomada namoyon bo‘ladi. Ushbn shartno- 
mani tuzish orqali kredit beruvchi bank ushbu qarz mablag‘larida 
uchinchi shaxs (investor)ga ulush huquqini, sluiningdek, qarz- 
dorning bank tomonidan berilgan kreditlari bo'yicha o‘z majburi- 
yatlarini qisman yoki to‘liq bajarolm aganligidan yuzaga keluv- 
chi risklarning bir qismini berish im koniga ega b o lad i. Bunday 
shartnomani rasmiylashTirish keyinchalik fond bozorida savdo 
qilinishi mumkin bo‘lgan kredit notasi qimmatli qog‘ozlarini 
berish orqali am alga oshiriladi. Shunday qilib, bankka yirik va 
riskli kreditlarni kichik b o lak larg a bo‘lib, ularni alohida-alo- 
hida turli investorlarga sotish imkoniyati pavdo bo'ladi. «Kredit 
riskiga qatnashish to‘g ‘risida»gi shartnomada bankning pul maj- 
buriyatlari hajmi kredit shartnomasi bo‘yicha qarzdor tomonidan 
am alga oshiriladigan tolovlar hajmidan oshmasligi lozim. Shart- 
noma ishtirokchilari oldida bank m ajburiyatlarining bajarilishi 
kredit shartnomasi bo'yicha garovni talab qilish huquqi orqali 
ta’m inlanishi mumkin. Garov shartnomasi kredit notalariga 
bo‘lgan huquqning dastlabki egasi paydo bo‘lishi bilan tuzilgan 
hisoblanadi.
Bank bir vaqtning o‘zida ham kreditor, ham kredit notalari 
emissiyasining tashkilotchisi bo‘lishi m um kin. Ko‘p hollarda 
kredit beruvchi bank qarzdorning kredit riskini o‘z zim m asiga 
olmaydi, y a ’ni ularni investorlarga sotadi. Kredit notalarini so- 
tib oluvchilar qarzdorga nisbatan bankning kredit risklarini o‘z 
zim m alariga oladilar. Kredit notalarini emitenti (bank) tom oni­
dan «Kredit riskiga qatnashish to‘g ‘risida»gi shartnoma bo'yicha 
o‘z m ajburiyatlarini bajarmaslik holati yuzaga kelganda kredit 
shartnomalari bo‘yicha emitentning garov predmeti hisoblan- 
gan kredit notalarini talab qilish huquqi kredit notasini ixtiyoriy 
egasining yozma talabnomasi orqali am alga oshiriladi. Shuning 
uchun kreditni va kredit notalarini so‘ndirish majburiyatla-
366

---

mu' bajarish bo'yicha oxirgi javobgar shaxs qarzdor hisoblana- 
di. Kreditni so‘ndirish muddatigacha krcdit hodisasi, masalan, 
kredit bo‘yicha majburiyatlar bajarilm asligi, yoki qarzdor bankrot 
bo'lishi sodir bo‘lm asa, kredit notalar nominal qiymati bo'yicha 
so‘ndiriladi. Agar kredit hodisasi sodir b o isa , majburiyatlar qiy­
mati va