J. S. Salimov, N. B. Pirmatov

Transformatorlarda quwat isroflari. Bularga o‘zgaruvchan magnit oqimning o‘zakda hosil qilgan magnit isroflari (R'_ra=R'₀) va chulg‘amlarining o‘tkazgichlaridan tok o‘tganda Joul-Lens qonuniga binoan vujudga keladigan elekfr (R'_c) isroflari (shu jumladan qo‘shimcha isroflari ham) kiradi:
IP' = P'₀ + K^R . (34.9)
Transformatorga berilgan kuchlanish Uj= const va uning yuklamasi salt ishlashdan nominalgacha boTgan qiymatlarda magnit oqim deyarli o‘zgarmas boTganligidan transformatorning magnit isroflari ham o‘zgarmas boTadi. Bu isroflar salt ishlash isroflariga taxminan teng (P> P'₀) boTadi.
Asosiy va qo‘shimcha elektr isroflari tokning kvadratiga mutanosib ravishda o‘zgaradi. Ulami nominal tokda olingan qisqa tutashuv isroflari orqali ifodalash o‘ng‘ay boTadi:
P'. = (I₂ / U² P'*N = K^P'_q,._N • (34.10)
Elektr mashinalarining foydali ish koeffitsienti.
Har qanday mexanizm va EMining foydali ish koeffitsienti rj foydali quwat P₂ ning berilgan quwati P, ga nisbati orqali aniqlanadi:
q = P₂/P, = P₂ / (P₂ + IP') . (34.11)
Elektr motorlarida: R_1M — iste’mol qiladigan (tarmoqdan oladigan) elektr quwat (O^lT mashinalarida P_{t M} = U • I, o‘zgaruvchan tok
mashinalarida esa — P_1M =^/3 U-I-coscp); P_2M = M₂co = 0,105 M₂ • n — val orqali mexanizm va dastgohlarga uzatiladigan mexanik quwat (bunda M₂ — elektr motorining foydali momenti, N m; n — aylanish chastotasi, ayl / min).
Elektr generatorlarida: P_2G — foydali quwat, ya’ni generatorning tarmoqqa beradigan elektr quwati (o‘zgaruvchan tok mashinalarida — P₂=mU_f I_f coscp, 0‘T mashinalarida esa — P₂=U • I); P_|G=M_f co =0,105 Mj« — generatorning valiga beriladigan mexanik quwat (bunda M, — birlamchi motorning aylantiruvchi momenti, N m; n — aylanish chastotasi, ayl/min).
Standart (GOST 11828-86) tavsiyasiga binoan foydali ish koeffitsientlari q > 0,7 bo‘lgan EM lari uchun oldin tajriba yo‘li bilan quwat isroflari yig‘indisi XP' aniqlanib, FIK r| quyidagicha hisoblanadi:

1. 
   elektr motorlari iste'mol qiladigan elektr quwat (P_f)ni aniq o‘lchab olish oson bo‘lganligidan uning FIK ni hisoblash formulasi quyidagicha yoziladi:
   

% = (PrXP') / p, = 1- (XP') / P_f; (34.12)

2. 
   generatorlarning foydali, ya’ni elektr quwati P_2G ni o‘lchash qulay bo‘lganligidan uning FIK quyidagicha hisoblanadi:
   

t!_g = P_2G/ (P_2G + XP') = 1- (XP') / (P_2G + SP'). (34.13)
Zamonaviy EM larining FIK katta qiymatga ega. EM lari nominal quwatining oshishi bilan ularning FIK ham kattalashadi. Ularning FIK quwatiga bog‘liq holda taxminan quyidagi qiymatlaiga ega bo'ladi:
a) quwati bir necha ming kW va undan katta bo‘lgan EM larida FIK r) = 95r- 98,94 foizga yetadi. Masalan, 0‘zbekistonda (Qashqadaryo vil.) qurilayotgan Tolimarjon IES da o‘rnatilgan va kelajakda o‘matiladigan har bittasining quwati 800 MW bo‘lgan turbogeneratorda esa r| = 98,8 %; b) birnecha yuz kW bo‘lgan EM larida — 88^-92 %; d) taxminan 10 kW bo‘lgan EM larida — 83h-88 %; e) birnecha 10 W gacha bo‘lgan elektr mikromashinalarida esa q = 30 4- 40 foizdan iborat.
EM larida (transformatorlarda ham) o‘zgaruvchan isroflar (k²_yuP’_c) o‘zgarmas isroflar (P'₀) ga teng bo‘lganda FIK maksimum ri_max ga erishadi (qavs ichida transformator uchun):
f". = (yoki P_0N = K^P'_11N); (34.14)
bu holda K_yu quyidagiga teng bo‘ladi:


34.1-rasm. Elektr mashinalarida o‘zgarmas (P'J va o‘zgaruvchan (P'J isroflar hamda FIK(h) ning yuklama (aktiv quvvat)ga nisbatan o ‘zgarishi (a); transformator uchun rj = f (K_yJ bog ‘liqlik- yuklamaga va unung xarakteriga mos holda P'₀/ P' = 0,3 uchun keltirilgan(b).

K„,= /pfr; (yoki K„- VP'on/P'„n ). (34.15)

FIK ning foydali quwatga nisbatan o‘zgarishi r\ = f (P₂) 34.1,b- rasmda ko‘rsatilgan. Yuklama koeffitsienti osha boigan sari P'_e = K_yiiP_2N oshadi.
Yuklama koeffitsienti K^ « 0,25 da uning kvadrati (K²^) ga mutanosib ravishda o‘zgaradigan chulg‘amlardagi isroflar juda tez o‘sishi tufayli R₂ va q laming o'sishi sekinlashadi.
FIK maksimumga erishgandan keyin elektr isroflari va qo‘shimcha isroflar foydali quwatga nisbatan tezroq o‘sishi tufayli q sekin kamaya boshlaydi. Umuman, r\ = f (P₂) bogiiqlikning r| < r|_max boigan qismida o‘zgarmas isroflar (P'₀) o‘zgaruvchan isroflardan katta boiib, q > r|_max boigan qismida esa o‘zgaruvchan isroflar (P'₂) o'zgarmas isroflardan katta boiadi.
EM larni loyihalashda uning eng ko‘p ishlaydigan vaqtidagi isroflar nisbati (P'₀/ P'_c) ri_max ga to‘g‘ri keladigan qilib tanlanadi.
Zamonaviy EM larida FIK ning maksimal qiymati yuklama koeffitsientining k_vu = 0,6+0,7 qiymatlariga to‘g‘ri keladi, chunki EM larini amalda ishlaitish jarayonida uning yuklamasi ko‘pchilik hollarda
o‘zgarib turadi va nominaldan kam bo‘ladi.