J. S. Salimov, N. B. Pirmatov

Tokni o‘lchash sxemalari uchun transformatorlar

Bunday transformatorlar katta qiymatli toklarni oddiy ampermetr bilan o‘lchash uchun hamda vattmetr, energiya hisoblagich (schet- chik) va fazometrlarning tok chulg‘amlarini ulashda ishlatiladi. Shu sababdan ularni «tok transformatorlari» deyiladi. Tok transformatorining birlamchi chulg‘ami kesim yuzasi katta bo‘lgan o'tkazgich (steijen)dan yasalib, tarmoqqa ketma-ket ulanadi (9.7-rasm). Chulg‘amlardagi o'ramlar shunday tanlanadiki, bunda birlamchi chulg'amning toki nominalga teng bo‘lganda, ikkilamchi zanjirdagi tok 5 A bo‘ladigan qilib bajariladi.
Tok transformatorlarining ish rejimi qisqa tutashuv rejimiga yaqin bo‘ladi va ular uchun toklar tenglamasi quyidagicha yoziladi:
I, = -r₂ = -(w₂/w,)I₂ = I₂A. (9.3)
Demak, ikkilamchi tok I₂ va transformatsiyalash koeffitsienti k ma'lum bo‘lganda birlamchi tok I, ni aniqlash mumkin ekan.
Tok transformatorlarini 5 ta aniqlik klassiga bo‘ladiIar: statsionar (ko‘chmaydigan) turlari — 0,2; 0,5; 1; 3 va 10, laboratoriya tok transformatorlari esa — 0,01; 0,02; 0,05; 0,1 va 0,2. Bu keltirilgan raqamlar tokning nominal qiymatidagi tok xatoligidir.
Nominal kuchlanish U > 220 kV boMganda tok transformatori kas- kad sxemasi bo‘yicha, ya’ni ikki pog‘onali qilib bajariladi (9.6,e-rasm). Bu rasmda ko‘rsatilgan kaskadli tok transformatorining har bitta
pog‘onasini kuchlanishi 250 ^/3 / kV bo‘lgan tok transformatori tashkil etadi.
Birinchi pog‘onadagi ikkilamchi chulg‘am ikkinchi pog'onaning bir- lamchi chulg‘amini tok bilan ta'minlaydi. Yuqori kuchlanishda ikki pog‘onali tok transformatorining bir pog‘onaliga nisbatan tannarxining taxminan 2 marta kamligi uning afzalligi boMsa, kaskad sxemada chulg‘amlar qarshiliklarining oshishi tufayli tok transformatori xatoligining ko‘payishi esa uning kamchiligi hisoblanadi. Tok transformatorini tarmoqqa ulashda uning qoplamasi va 2-chulg‘amining

7. 
   rasm. Kuchlanishi IIOkVbo'lgan kuch tansformatori bakining ichiga 0 ‘matilgan tok transformatorining ulanish sxemasi (a): L, va L₂ — birlamchi chulg‘am uchlari; 0‘_t va 0‘₂~ ikkilamchi chulg‘am uchlari; b) tok trans- formatorining konstruksiyasi: 1 — kiritgichning o‘tish flanetsi (birlashtiruvchi qismi); 2 — qora qayindan yasalgan plastina; 3, 4 — tok transformatorlari; 5
   

• 
  birinchi < hulg'am vazjfasini bajaruvchio‘tkazgich; 6 — elektrokarton izolat- siya; 7 — ikkilamchi chulg'am 0‘tish izolatori qisqichi; 8 — bak qopqog'i; 9
  
• 
  moy to‘l iirilgan kiritgich; 10 — qog‘oz-bakelitli silindr; d — kaskadli tok transforma orming sxemasi; e - kaskadli tok transformatori.
  

chiqish uchlaridan biri yeiga ulanadi. Tok transformatori normal ishlash jarayonida, uning ikkilamchi chulg'ami uzib qo‘yilmasligi kerak, aks holda ikkilamchi chulg‘am toki I₂= 0 bo‘lib, birlamchi chulg‘am toki I₂ esa o‘zining ilgarigi katta qiymatini o‘zgartirmay uning hosil qilgan magnit oqimi ikkilamchi chulg‘amda katta EYK hosil qiladi. Bu esa magnit isrofla- rining oshib ketishi sababli tok transformatorining me’yoridan ortiq qizib ketishiga olib keladi.
Tok transformatorini tarmoqdan uzishda, dastlab uning ikkilamchi chulg‘ami shunt qilinib, o‘lchash asboblari ajratiladi.
Nazorat savollari:

1. 
   Payvandlash transformatorining tuzilishi va ishlash prinsipini so ‘zlab bering.
   
2. 
   Elektrlashtirilgan temiryo‘1 transporti kuch transformatorini so'zlab bering.
   
3. 
   Elektr o ‘lchash sxemalari uchun transformatoming ahamiyati nimadan iborat?
   
4. 
   Avtomatik qurilmalarda qanday maxsus transformatorlar ishlatiladi?
   

2. 
   BO‘LIM. 0‘ZGARUYCHAN TOK MASHINALARI NAZARIYASINING UMUMIY MASALALARI
   

Elektr energiyani ishlab chiqarish va undan foydalanish sohalarida o'zgaruvchan tok mashinalari hozirgi zamon elektr energetikasining asosini tashkil etadi. Bu elektr mashinalarining deyarli barchasi (asinxron va sinxron mashinalar) kollektorsizdir. Bu mashinalar ish xossalari bilan farq qilsa ham konstruksiyasida va ishchi chulg‘ami — stator chulg'ami bilan bog‘liq bo'lgan jarayonlar va hodisalarga tegishli ulaming nazariyasi asosida ayrim umumiy masalalar yotadi. Shu sababli asinxron va sinxron tnashinalarni batafsil o'rganishdan oldin, mazkur mashinalar nazariyasining umumiy masalalari bilan tanishish maqsadga muvofiqdir.
Asinxron va sinxron mashinalarboshqa elektr mashinalari singari E. Lens kashf qilgan qaytarlik xossaga egadirlar, ya'ni ularning har qaysi g^nerator va motor rejimlarda ishlay oladilar.
Kitobning mazkur bo‘limi kollektorsiz o‘zgaruvchan tok mashinalari aHtiv qismlarining konstruksiyasi, stator chulg‘amlarining tuzilishi va ularda hosil bo'ladigan EYK va MYK lami o‘rganishga bag'ishlangan.
11.4 -rasm. 0‘zgaruvchan tok mashinasining statori: 1 — stator po ‘lat o ‘zagi; 2 — stator chulg 'ami va 3 — korpus (tana).

10. 
    BOB. 0‘ZGARUVCHAN TOK MASHINALARI
    KONSTRUKSIYASI VA NAZARIYASINING UMUMIY
    

ELEMENTLARI

1. 
   0‘zgaruvchan tok mashinalarining aktiv qismlariga oid umumiy maTumotlar
   

0‘zgaruvchan tok mashinalari ikkita tuiga, ya’ni asinxron va sinxron mashinalarga bo'linadi. Bu mashinalar qo‘zg‘almas qismi statorva uning ichiga podshipnik qalqon(shchit)lari vositasidamahkamlanib aylanish| imkoniyatiga ega bo‘lgan rotordan iborat. Stator va rotor bir-biridari havo oralig'i bilan ajratilgan boMadi. Havo oralig‘ining oMchami mashinaning ish xossalariga jiddiy ta'sir qiladi.


10.1 -rasm. Uch fazali o ‘zgaruvchan tok mashinalarining konstruktiv sxemalari: faza rotorli (a) va qisqa tutashgan rotorli (b) asinxron motorlar (bularda: 1 — stator po ‘lat o ‘zagi; 2 — uch fazali stator chulg‘ami; 3 - rotor o ‘zagi; 4 — rotoming faza chulg ‘ami; 5 - ishga tushirish qarshiligiga ulash uchun kontakt.
Halqalar; 6 — rotoming qisqa tutashgan chulg‘ami hamda ayon qutbli sinxron generator (d) (bunda: 1 — stator o'zagi; 2 — uch fazali stator chulg'ami; 3 — o'zgarmas tok chulg‘amli rotor qutblari; 4 — o‘zgarmas tok manbasi bilan ulash uchun halqalar; 5 - ventilatorlar)

Masalan, sinxron mashinalarda u o‘ta yuklanish qobiliyatini oshirsa, asinxron mashinalarda havo oraliqning katta bo‘lishi ularning quwat koeffitsienti cosq) ni va aylantiruvchi momenti M ni keskin kamaytiradi.