J kamolov, II. Ismoilov

2-  §.  Kulon  qonuni
Jismni elektrlangan va neytral holda tarozida tortib ko‘iganda ham og‘irlik 
farqini  sezish  mumkin  emas.  Ba’zilar  ilgarigi  zam onda  elektr  zaryadi 
«vaznsiz  suyuqlik»  b o ‘lsa  kerak,  uni  bir  idishdan  ikkinchisiga  quyish 
mum kin deb  ham  o ‘ylaganlar.
XVIII  asr oxirlarida  (1785 yil)  fransuz fizigi  Shari  Kulon elektrlangan 
jismlarning  o ‘zaro  ta ’sir kuchi  oz yoki  ko‘p  bolishini  sezib,  elektrlangan
8

---

jismda elektr zaryad miqdori oz yoki ko‘p bo‘lishi mumkinligini payqagach, 
«zaryad  miqdori» degan atamani  ishlatadi.
Zaryadlarning o £zaro ta ’sirini o£rganish uchun Kulon maxsus buralm a 
tarozi  yasab,  u  bilan  o ‘tkazgan  tajribalari  asosida  o ‘z  qonunini  kashf 
etgan.Kulon tarozisining tuzilishi  5-rasmda ko‘rsatilgan.  Ingichka elastik 
metall 
N
 simga  yengil  va  izolatsiyalangan 
A
  shayin  o £rtasidan  osilgan 
bo£lib, uning bir uchida 
a
 metall sharcha, ikkinchi uchida muvozanatlovchi 
posongi 
s
  yukchasi  bor.  Simning  yuqori  uchi  aylantiriladigan  va  necha 
gradusga burilishini o £lchay oladigan diskalik 
В
  dastaga birkitilgan.  Kattaligi 
xuddi shu 
a
 sharchaning  kattaligicha b o £lgan va  izolatsiyalangan  steijen 
uchiga  mahkamlangan  ichiga  kiritilgan  va 
a
  bilan  bir  xil  balandlikda 
o £matilgan.
a
  va 
b
  sharchalami  ixtiyoriy  zaryad  miqdori  bilan  elektrlash  uchun 
ularning  biriga  uchinchi  В  dielektrik dasta  uchidagi  zaryadlangan  metall 
sharchani tegizamiz.  Endi 
ava,b
 sharchalar bir-biriga tegizilsa, teng miqdorda 
zaryadlangan shu sharchalar bir-birlarini itarib, biror uzoqlikda muvozanatga 
kelib to £xtab qoladi.  Ular orasidagi masofani asbob 
devoridagi 
S H
 shkala  orqali  o ic h ash   mumkin.
Keyin  asbobning 
V
 dastasi  orqali  simni  burab, 
sharchalar orasidagi masofa kamaytira boriladi va 
turli  burchaklarda  sharchalaming  muvozanatda 
bo £lish  paytida  ular  orasidagi  masofalar  ham  
o £lchab boriladi.
M exanikadan  bilamizki,  elastik  deformat - 
siyada burilish  burchagi  aylantirish  m om entiga 
mutanosib bo £ladi, aw aldan tajriba qilib simning 
burilish  deform atsiya  koeffitsiyenti  (burilish 
burchak  birligiga  to £g £ri  kelgan  kuch  miqdori) 
ni aniqlab olib, zaryadlarning o £zaro ta ’sir kuchi 
(burilish  kuch  m o m en ti  orqali)  ni  aniqlab 
(amalda zaryadli sharchalarni istalgan masofaga 
keltirib muvozanatda saqlab)  u n g a to £g£ri kelgan 
masofani  yozib  olgach,  zaryadlarning  o £zaro 
ta ’sir  kuchi 
F
  m asofaning  kvadratiga  teskari
1
proporsional, ya’ni Kulon topgan 
xulosaga
kelamiz.  K ulon  yana  bir  qator  tajriba  qilib, 
zaryadlarning o £zaro ta ’sir kuchi zaryad miqdo-
9

---

riga qanday bog‘liq ekanligini alohida tekshirgan.  Buning uchun 
a
 yoki 
b
 
marchasiga tegish bilan undagi zaryadni yerga o £tkazib,  so‘ngra 
a
 sharcha 
b
  sharchaga  tegizilsa,  bir  xil  miqdorda  qoldik  zaryadli  sharchalar  bir- 
biridan uzoqlashib,  m a’lum  masofada muvozanatga kelib, to £xtab qoladi. 
By  holda  sharchalardagi  zaryad  miqdori  ularning  har  birida  ikki  m arta 
kam ayganda,  shu  masofaga  m os  o ‘zaro  itarish  kuchi  t o ‘rt  m arta 
kamayganini topgan.  Bu tajribada 
a
 va 
b
 sharchalaming har birida birinchi 
tajribada 
q
 zaryaddan b o lganda, ular orasidagi macofa 
r
 ga, ta ’sir etuvchi
kuch  esa 
F
ga teng b o lsa ,  har bir sharchadagi  zaryadlar miqdori  ^   dan
qolgan  ikkinchi tajribada,  yana 
V
dastani burash  orqali  sharchalar  orasi 
shu 
r
  masofaga keltirilganda ta ’sir kuch 4 marta kamaygan, bu tajribadan 
zaryadlar  orasidagi  o ‘zaro  ta ’sir  kuchi  shu  zaryadlar  miqdoriga,  ya’ni 
zaryadlar ko‘paytmasiga to ‘g‘ri proporional degan xulosa kelib chiqadi.
Agar 
b
 sharchani 
b
 zaryadlanmagan holda 
a
 sharchaga tegizsak, undagi 
zaryad  miqdorining  yarmi 
b
 ga  o ‘tib, 
a
  dagi  zaryad  miqdori  ikki  m arta 
kamayadi,  dastani  burash  bilan  zaryadlar  orasidagi  masofani  o £zgar- 
tirmasdan,  kuch  o lc h an sa,  uning  qiymati  birinchi  tajribadagidan  to ‘rt 
m arta  kamayadi  Zaryadsiz 
В
  shar  bilan  xuddi  shunday  tajribani 
(b
  ga 
tegizib) takrorlasak, bunda ham 
b
 shardagi zaryad ikki marta kamayganidan 
kuchning  yana to ‘rt  m arta  kamayganiga  ishongan,  bundan  o £zaro ta ’sir 
kuch 
a
  ham da 
b
  sharchalar  zaryadiga  mutanosib  ekanligi  aniq  b o ig a n ,
ya’ni kuch 
F~ qa ■
 qh
  umumiy holda 
F~qr  q2.
  Masofaga nisbatan sharlaming 
radiusi 
r
 -> о  darajada  kichik  b o ls a ,  undagi  zaryadlarni  n u qtada 
to £plangan, ya’ni nuqtaviy zaryad deb hisoblash  mumkin.  Bu holda 
q]
  va 
q2
  nuqtaviy  zaryadlar  uchun  Kulon  qonuniga  tubandagi  ta ’rifni  berish 
m um kin;