1-bob.
E L E K T R O S T A T I K A
1- §. Jismlarning elektrlanishi. Zaryadning saqlanish qonuni
Tineh holatda b o lg an zaryadlar va ular atrofida mavjud b o lg a n elektr
m aydonning o‘zaro ta ’sirini m iqdoriy b o g la n ish bilan o ‘rganuvchi
bolim ga
elektrostatika
deyiladi. Awalo, jismlarning elektrlanishiga oid ba’zi
hodisalarni ko‘rib chiqaylik.
Elektrlanishni uch usul bilan amalga oshirish mumkin: ishqalanish,
tekkizish va ta ’sir orqali.
Ishqalanish yoki ta ’sir usuli bilan ayrim jism lar elektrlanganda,
ulardan biri musbat zaryadlansa, ikkinchisi manfiy zaryadlanadi va ham ma
vaqt bu zaryadlaming miqdorlari o czaro teng b o iadi. Boshqacha aytganda,
neytral jismdagi musbat va manfiy zaryadlaming miqdorlari ham m a vaqt
o ‘zaro teng b o ia d i. N echta musbat zaryad b o ls a , manfiy zaryad ham
shuncha b o iadi. Yakkalangan sistemadagi zaryadlar miqdori vaqt o lish i
bilan o ‘zgarmaydi. Bu hoi
zaryadlaming saqlanish qonuni
deb yuritiladi.
Hozirgi vaqtda ham m a o ‘rta maktabning, hatto 8-sinf o ‘quvchilariga
ham Rezerford tajribasining kinolavhasini kuzatishlari asosida olgan
bilimlaridan bizga m a’iumki, biz bilgan vodorod (N ), geliy (N e), ko‘mir
(S), azot (N ), kislorod (O) va h. k. (M endeleyev jadvalidagi) 100 dan
ortiq element atomlarining i O'36 - 10"39
m3
hajmli yadrosida massalari qariyb
bir xil musbat zaryadli proton va zaryadsiz neytronlar joylashgan b o iib ,
uning atrofida p ro to n la r soni (M endeleyevning davriy sistem asida
elementnmg tartib raqamini ko‘rsatuvchi son)ga teng elektronlar harakat
qiladi. H ar bir atom yoki um um an, har qanday jismdagi elektronlar so
ni undagi protonlar soniga teng b o lsa , ular eng yaqin ( Ю'10
m)
masofada
bir-birlarining o ‘zaro ta ’siri bilan b o g lang an b o iib , atrofdagi boshqa
m uhit zaryadlariga sezilarli ta'sir qilmaydi, bunday jism lar am alda elek-
trlanmagan holda bolganligi uchun
neytral jism
yoki
neytral atom
deyiladi.
Agar m a’lum bir vosita yoki kuchli energetik ta ’sir bilan jism da n dona
elektron ajratib olinsa, undagi elektronlar soni
p
taga kamaygan b o ia d i,
bunday jism ni musbat zaryadlangan jism deb yuritiladi, aks holda, ya’ni
5
jismdagi elektronlar soni, undagi musbat zaryadli protonlar sonidan
ko‘p b o ‘lsa, bu jism manfiy zaryadlangan deyiladi. K o£pincha, m etallar
tezgina elektronlaridan ajralib musbat zaryadlanadi, gazlar esa (vodoroddan
boshqalari), manfiy zaryadlanadi. Shuning uchun ham elektrlahishda bir
jism i dona manfiy zaryadni ikkinchi jism dan ajratib olsa, ikkinchisida
p
dona ortiqcha musbat zaryadlar qolgan b o ‘ladi. H am m a vaqt neytral
jismlardagi musbat va manfiy zaryadlar soni o'zaro teng b o ‘lib, ularning
algebraik yig'indisi nolga teng b o ‘ladi. Bu hoi ham elektr miqdorining
saqlanish qonunini tasdiqlaydi.
Kulon o £z qonunini amaliy isbotlar bilan taklif etganda tinch holdagi
zaryadlarning masofa (uzoq)dan turib ta’sir etishini asos etib olgan. Faradey
esa 39-asming boshlarida zaryadlararo ta ’sir bo‘sh oraliq orqali o ‘z-o ‘zidan
o ‘tm aydi, oraliqda, albatta mavjud b o‘lgan biror m uhit vositasi bilan
ro ‘y beradi degan edi, keyinchalik bu «muhitni» elektr m aydon deb
yuritishga odatlanib qolingan. Haqiqatan, bunday materiya — m uhitning
bor ekanligini vakuumdagi biror nuqta zaryad atrofiga boshqa biror zaryad
kiritilganda ham kuch ta ’siri ro‘y berishi bilan aniqlangan. M aydondagi
kuch chiziqlari va bu kuch chiziqlarining zichligiga qarab, uning har bir
nuqtasida ro ‘y beruvchi ta ’sir kuchining miqdori haqida ham fikr yurita
olamiz. Qanday vosita bilan b o £lmasin obyektiv borliqning harakat shakli
yoki u bilan ro‘y beruvchi xossasining ongimizda aks etishi, tasvir qoldirishi
sezilsa, u
materiya
deyiladi. T a’rifga ko£ra m odda materiyaning bir shakli
b o £lgani kabi, maydon ham materiyaning bir shaklidir.
Aniq tekshirishlar m odda va m aydonning tabiati bir xil bo£lmasa ham
bir necha xossalari umumiy, ya’ni bir-biriga to £g£ri kelganligini ko£rsatdi.
M odda ob’yektiv (odamning ongiga bog£liq b o £lmagan) borliq, maydon
ham obyektiv borliq. M odda energiyaga ega, maydon ham energiyaga ega,
m odda harakat va o £zgarish (aylanish) xossalariga ega, m aydon ham
xuddi shunday xossalarga ega va hokazo. M odda o £z tabiati va xossalari
bilan 100 dan ortiq kimyoviy zlem entlar luaklida uchrasa, m aydon ham
tabiati turli b o £lgan gravitatsion (o£zaro tortishish), elektr, magnit, yadro
va hokazo obyektiv borliqdan iborat. Shuning uchun ham m aydon
materiyaning shakllaridan bir turidir.
-Biz endi bir necha hodisani kuzataylik. Jismning elektrlangan ekanligini
ko‘rsatuvchi asbob elektroskopning tashqi sharchasiga ( 1-rasm) bir parcha
teriga ishqalangan shisha tayokchasini tegizsak, asbob ichida joylashgan
metall steijen uchiga yopishtirilgan yupqa qog£oz yaproqchalari bir-biridan
uzoqlashadi; agar shu holda, tajriba uchun, shisha tayoqcha o £rniga ebonit
tayoqchani olib, uni movut parchasiga ishqalangan-
dan so‘ng sharchaga tegizsak, qog‘oz yaproqchalari
awal bir-biriga tegib, yana bir-biridan uzoqlashadi.
S htativ yelkasiga bir uchiga yupqa qog‘oz
parchasi yopishtirilgan ipakipni osgach, ungateriga
ishqalangan shisha tayoqchasini yaqinlashtirgani-
mizda, yaproqchalar yugurib kelganicha shishaga
tegib (2
-a
rasm), uning zaryadidan olgach, undan
qochadi, (2-b rasm), shu holda shisha tayoqcha
o ‘rnida movutga ishqalangan ebonit tayoqchani
yaqinlashtirsak, shishadan qochgan yaproqchalar ebonitga tortiladi (2-v
rasm). Bu tajriba elektr zaryadlari ikki turli ekanligini ko‘rsatgani uchun
shartli ravishda shisha zaryadi musbat (+) va ebonit zaryadi manfiy (—)
ishorali deb qabul qilingan, ya’ni bir ismli [faqat (+) yoki (—) zaryadlar
bir-biridan qochadi, ikki ismli [(+) va (—)] zaryadlar bir-birini tortadi,
deyilgan.
Agar elektroskop yaproqchalari qarshisiga biror ekran o ‘rnatib,
zaryadning oz-ko‘pligiga qarab yaproqcha og‘ishiga mos chiziqlar chizib
qo ‘ysak, u bilan zaryad m iqdorini o ‘lchash mumkin b o ia d i. Bunday
shkalali elektroskop
elektrometr
(3-rasm ) deb yuritiladi.
Elektrometr
a
oyoqchaga o‘matilgan ikki tomoni oyna bilan berkitilgan
metall gardish b o iib , uning ichiga gardishdan izolatsiyalangan holda
s
metall tayoqcha, tayoqchaga esa burila oladigan qilib
b
strelka, gardishning
pastki qismiga, uni yerga ulash uchun
d
klemma o ‘rnatilgan. Oynaning
bir tom oni darajalangan.
Biz yuqoridagi tajribada shisha yoki ebonit tayoqchalarning ishqalash
natijasida elektrlanganini ko‘rdik. Metallami ishqalamasdan yoki tegmasdan
ham elektrlash mumkin.
f
V
c= b
V)
rv
с==□
a)
b)
2 -rasm.
3-rasm.
4-rasm.
N eytral holdagi elektroskop sharchasiga manfiy elektrlangan ebonit
steijen yaqinlashtirilsa (4-a rasm), sharchadagi elektronlar elektroskop
yaproqlari orqali harakatlanib, sharchadan uzoqlashib boradi, yaproqchalar
bir-biridan qochadi, bu manfiy zaryadlar soniga teng musbat zaryadlar
sharchada ebonitdagi manfiy zaryadlar bilan bog‘langan holda qoladi. Shu
holda sharchaga barm og‘imizni tegizsak (4-b rasm) yaproqchalardagi
elektronlar biz orqali yerga o ‘tib ketadi, elektroskop yaproqchalari tushib,
neytral holga keladi, barmoqlarim izni olsak ham, elektroskop zaryad
yo‘qligini ko‘rsatadi. Endi ebonit tayokchani elektroskop sharchasidan
uzoqlashtiram iz, bunda ebonitning manfiy zaryadlari bilan bog‘langan
holda ajralib turgan musbat zaryadlarga yaproqchalardan elektronlar o ‘tib,
unda musbat zaryadlar ajralib qoladi va natijada elektroskop yaproqchalari
og‘ib, zaryad borligini ko‘rsatadi (4-v rasm). Bu yerda sharchadagi musbat
za ry a d lam in g b ir-b irid a n qochishi n atijasida, u larn in g b ir qism i
yaproqchalarga o‘tgandek seziladi. Bu usulda zaryadlash,
elektr t a ’sir
(induksiya) usulida zaryadlash
deb yuritiladi. Hozircha yuqorida qisqagina
aytilgan m a’lumot bilan chegaralanamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |