BBK 22.33я73
ISBN 978-9943-13-049-4
© «IQTISOD-MOLIYA», 2007
KIRISH
0 ‘z zamonasida yunon to £quvchi qizlari mokining uchiga o ‘matilgan
qahrabo to ‘qish jarayonida ip tolalarigategib ishqalanishi natijasida,
o £ziga yengil narsalarni tortish xususiyatiga ega bo‘lib qolganini sezishgan.
T o£quvchi qizlar sezgan bu hodisa «qahrabo hodisasi» deb nom langan
b o lsad a, keyinchalik «elektr hodisa» deb atala boshlandi. Ishqalanish
natijasida o'ziga yengil jism larni tortish xususiyatiga ega b o lish hodisasi,
«elektrlanish» deb, bunday xususiyatga ega boigan jismlar esa «elektrlangan»
(yoki elektr zaryadga ega) jism lar deb yuritila boshlandi. Tajriba asosida
elektrlangan jism larning o ‘zaro ta ’siri bir-birlarini tortishish yoki itarish
ko£rinishida namoyon b o £lishi aniqlangan. O 'sha davrda ikki tu r zaryadlar
borligi qayd qilinib, teriga shisha ishqalanganda, shishada hosil bo‘o £lgan
zaryad shartli ravishda «musbat», terida hosil b o ig a n zaryad esa «manfiy»
deb olingan. Shuningdek, ebonit junli m atoga ishqalanganda ebonit —
manfiy, m ato — musbat zaryadga ega b o ia d i. Bir xil ishorali zaryadlar
o £zaro itarishishi, har xil ishoralilari esa tortishishi tajribalarda aniqlangan.
K o£p asrlar o £tib, nihoyat XVI asrda ingliz olimi V. G ilbert qahrabodan
boshqa 20 dan ortiq m odda o £zaro ishqalanganda ham tortish xossasiga
erishishlarini aniqlagan.
O radan qariyb 200 yil o £tgach, V. Franklin, М. V. Lomonosov va G.
V. Rixman (XVIII asr) o £z tajribalari bilan atm osferada ro £y beradigan
«yashin» elektr hodisasi ekanligi isbot qilganlar. N ihoyat, XVIII asrning
oxirlarida (1784—1785 yillar) SH. K ulon o £zi yasagan buralm a tarozi
yordamida o £tkazgan tajribasi asosida elektr zaryadlar orasidagi o £zaro
ta ’sir kuchini ifodalovchi qonunni topgan. Shundan so£ng, keyingi ikki
asr ichida ko‘p m am lakatlarda tadqiqot ishlarini olib borgan olim lar
o £zlarining kuzatish va tajribalari asosida duch kelgan yangi dalillarni
gipotezayoki nazariyabilan tushuntirishgauringanlar. Olimlar, nuqtaviy
elektr zaryadlar, elem entar magnit qutblari yoki ikkita parallel elektr
toki elem entlari orasidagi o £zaro ta ’sir kuchi mavjudligini kuzatgach,
XIX asrning ikkinchi yarmigacha N yutonning butun Olam tortishish
qonuniga taqlid qilib, uzoq (masofadan) ta ’sir bor deb qaraganlar. Amper,
Puasson, Gauss, Ostrogradskiy, Veber, K irxgof kabi olim lar rasmiy
3
iuaklda matematik apparatdan foydalanib, nazariy hisoblagan boiishlariga
qaramay, uzoqdan ta ’sir boiishining fizik m a’nosi ochilmay qolgan.
Elektr va magnit maydon nazariyasining asoschisi Faradey jismlarning
elektrlanishi yoki magnitlanishida ularni o ‘rab olgan efirda elastik defor-
matsiya va bunga b ogiiq taranglik va bosim kabi qandaydir o ‘zgarish ro ‘y
berishi asosida jismlarning elektromagnit o‘zaro ta’sjrini tushuntirgan. o ‘zaro
t a ’sir kuchlari mavjud b o ig a n bu fazoni
elektromagnit maydon
deb
ataganlar.
Faradey aytgan elektromagnit maydonning mavjudligi haqidagi fikmi
oradan 20—25 yil o ‘tgach, Maksvell rivojlantirdi. Maksvell tajribadan
topilgan qonunlarni um um lashtirib, o ‘z nazariyasining asosiy teng-
lam alarini oldi. Bu tenglam alar asosida elektromagnit to ‘lqinlarning
mavjudligini, yorugiikning elektromagnit tabiatini nazariy kashf qiladi.
E lektrom agnit to iq in la rn i b irinchi b o iib G . G ers tajrib ad a oldi.
Elektromagnit to iq in mexanik to iq in b o im ay , vakuumda 300000 km /s
tezlik bilan tarqaluvchi to iq in b o iib , materiyaning maxsus shakli kabi
mavjuddir.
XIX asrning oxiri va XX asrning boshlariga kelib Lorens Maksvell
nazariyasini rivojlantirib, klassik elektron nazariyaga asos soldi.
Shunday qilib, ko‘p asrlar davomida, elektr va magnetizm haqida
tajriba va nazariy m a iu m o t rivojlanib, elektr va m agnit m aydon
tushunchalari, ularning tabiati haqidagi fikrlar shakllana bordi.
Do'stlaringiz bilan baham: |