J jaloloy, A. Fattaxov, I. Axmedov, I. Xotamov, G. Xodjamuratoya, A. Azlarova, A. Shadmankulov, D. Jaloloya, D. Qosimov

^ _ X - tovarga talab hajmining foiz o'zgarishi
D - Aholi daromadining foiz o'zgarishi
Natija musbat son bo'lsa, tovar bozorgir hisoblandi. Agar, manfiy 
b o ‘lsa, xaridorsiz tovar hisoblanadi.
Ehtiyojmandlik darajasi yuqori boMgan tovarlaming aksariyat turlari 
ommaviy va an’anaviy usulda ishlab chiqarishga asoslangan. Ommaviyligi 
jihatidan bu bozorda faqat yirik korxonalar ishlashadi degan flkr 
tug‘ilishi tabiiy. Lekin, masalaning ikkinchi jihati, an ’anaviyligi (yuqori 
zam onaviy texnologiya, bilim , m a b la g ' ta lab qilm asligi) kichik

---

korxonalarni bu bozorda faoliyat yuritishga imkon beradi. Bundan 
tashqari, a n ’anaviy tovarlar sifat yoki moda jihatidan tez o ‘zgarib 
boradi. Shu sababli, kichik korxonalar keng iste’mol va kundalik ehtiyoj 
mollari bozorida ishtirok etadilar. Iste’mol tovarlarining xarid qilinish 
miqdori deyarli barqaror b o ‘lsada, ularning tarkibiy qismlari m oda va 
boshqa tez uzgaruvchi omillar ta ’sirida yuqori elastik bo‘ladi. Masalan: 
bozorda umum iy narxning oshishi ayollar kastumi yoki kosmetikasi 
sotilish miqdorini keskin tushishiga olib kelmaydi.
Uning elastiklik koeffitsiyenti E d = l ga teng (noelastik). Y a’ni 
um um iy sotilgan bu tovarlar miqdori oldingi davrga nisbatan katta 
farqlanmaydi. Lekin, raqobatchi korxonalar o ‘rtasidagi elastiklik yuqori 
bo‘lishi mumkin (Ed-1). Masalan: bozorda 3 ta raqobatchi korxonaning 
har biri 1000 dona kastum qim m atbaho narxda taklif qilsa, bozordagi 
talab 1500 tadan 1200 taga tushadi va sotilgan mahsulot miqdori ham 
shunga teng bo‘ladi. Moda talabi va kerakli jozibaga ko‘proq ega bo‘lgan 
m ahsulot, birinchi navbatda, sotiladi va bu m uam m o marketing 
tadqiqotlari o'tkazishni taqozo etadi.
Shuningdek, talabga iste’molchilar soni, ularning didi, madaniy 
maishiy, tarixiy, joylashgan joyi, m entaliteti, milliy a n ’analari, 
daromadlari, kasb-kori kabi bir qancha omillar ta ’sir etadi. Ishlab 
chiqarish hajmi har qanday jamiyat va mamlakat iqtisodiyotida talabni 
belgilovchi asosiy omil bo‘lganligi uchun unga alohida to‘xtalib o'tamiz.
Tovarlarga narxni yuqori yoki past darajada bo‘lishi talab hajmiga 
to ‘g‘ridan-to‘g‘ri ta ’sir etadi. Narxning pasayishi talabning o ‘sishiga va 
uning ko'tarilishi talabni pasayishiga olib keladi. Bu haqda iqtisodiy ilmiy 
adabiyotlarda ko'plab teran ñkirlar bildirilgan (1, 3, 18, 23, va h.k).
Iste’mol bozorining m uhim subyekti istemolchilar bo‘lib, ularni 
ikkiga ajratish — yuridik va jismoniy shaxslarga guruhlash mumkin. Yuridik 
shaxslar ham iste’mol bozorida barcha turdagi iste’mol tovarlami xarid 
qiladilar. Ulami iste’moli o ‘ziningjamoa ijtimoiy xarakteri bilan jismoniy 
shaxslarnikidan farqlanadi. U lar bu tovarlarni jismoniy shaxslarga 
nisbatan oz miqdorda iste’mol qiladilar. 2005-yil 1-aprelga respublikamiz 
hududida milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida ro‘yxatga olingan 
yuridik shaxslar soni 333,2 mingtaga yetdi. R o‘yxatga olingan korxona 
va tashkilotlarning eng ko‘pi qishloq xo'jaligida (48,9% )’ , 1100 dan