J jaloloy, A. Fattaxov, I. Axmedov, I. Xotamov, G. Xodjamuratoya, A. Azlarova, A. Shadmankulov, D. Jaloloya, D. Qosimov

4.3. Iste’mol tovarlari bozorida talabning rivojlanishi
Talab to ‘lovga qobil ehtiyoj yoki ehtiyojning puldagi ifodasi b o ‘lib, 
uning miqdori iste’molchilarning iste’mol hajm idan kam miqdordir. 
Iste’mol hajmi esa tovarlar va xizm atlar yig‘indisi b o ‘lib, talab bilan 
uzviy b og‘langan. U lar doim iy rav ish d a, uzluksiz rivojlanib va 
mukammallashib borish xarakteriga ega. Bunga quyidagi umumiqtisodiy 
qonunlar harakati sabab b o ‘ladi:
— h ar q a n d a y ja m iy atd a iste’m o ln in g h ajm i u zlu k siz o ‘sib, 
yaxshilanib borish xarakteriga ega. Bunda iste’mol tovarlarining tarkibi 
va barcha jihatlari mukammalashib boradi;
— kishilik jam iy atin in g rivojlanishi u la rn in g iste’m o lin i h am
takomillashuvi bilan barobar kechadi va uning tarkibida oziq-ovqat

---

mahsulotlarining salmog'i pasayib, nooziq-ovqat tovarlarining ulushi 
o ‘sib borishi qonuniyati harakat qiladi;
— ilm iy-texnika taraq q iy o ti natijasida iste’mol to varlarining 
iste’molida va, ayniqsa, nooziq-ovqat mahsulotlari tarkibida murakkab 
zamonaviy qim m atbaho buyumlarning salmog‘i o ‘sib borish tenden- 
siyasi amal qiladi;
— iste’mol tovarlari va, shu jum ladan, agrosanoat majmuasi qayta 
ishlash korxonalari mahsulotlari bozorida talab va taklif qonunining 
harakati alohida xususiyati bilan ajralib turadi. Bu sanoat tovarlari, aw alo 
insonning birinchi darajali ehtiyojlarini qondirishga m o‘ljallangan bo‘lib, 
ular o'ziga xos sifal va ehtiyojni qondirish xususiyatlariga ega. Tarmoq 
tovarlariga bo'lgan talab um um an olganda juda sekin va oz o ‘zgaradi. 
Darhaqiqat, kishilar o ‘zlarining fiziologik ehtiyojlarini m a’lum muddatga 
qondirish uchungina oziq-ovqat iste’mol qiladilar. Nooziq-ovqat tovarlari 
va xizmatlarga bo'lgan talablari ham ma’lum madaniy-ma’naviy va insoniy 
chegaralardan tashqariga chiqmaydi. Ba’zi hollardagina bundan o ‘tishlar 
boMishi mumkin. Bunda narx alohida roi o ‘ynaydi:
— iste’molchilar uchun narx ulaming xarid qilinishini qiyinlashtirishi 
m um kin. Narxlarning yuqori boMishi iste’molchilarning xarid qilish 
qobiliyatini pasaytirsa, past narxlar sotib olish imkoniyatini o ‘sishiga 
olib keladi.
— iste’mol (qoniqish) darajasining pasayib borishi bilan bog‘liq, 
b o ‘lib bir marta sotib olingan mahsulotni yana sotib olish hollari kamayib 
boradi yoki iste’molchilar bu tovarlarning narxlari pasaysagina qaytadan 
xarid qilish haqidagina qaror qabul qilishadi.
Talabga, birinchi navbatda, taklif miqdori (ishlab chiqarish hajmi) 
va iste’mol tovarlariga b o ‘lgan narx-navo ta ’sir etadi. H ar uchalasi 
orasidagi uzviy bog‘liqlik elastlik koeffitsiyenti orqali ifodalanadi.
K.R. M akkonnel va S.L.Bryular1 korxona tovariga nisbatan 3 xil 
elastiklik koeffitsiyentini hisoblash mumkinligini ta ’kidlab o ‘tishgan 
(narx, boshqa tovar, aholi daromadi). Elastiklik koeffitsiyenti talabning 
sezuvchanlik darajasini anglatadi. Unga 4 ta omil (tovaming o‘rinbosarligi 
( з а м е н я е м о с т ь ) i s t e ’m o lc h in in g x a rid q o b iliy a ti, to v a rn in g
ehtiyojmandligi, tanlash uch u n sarflanadigan vaqt) ta ’sir ko‘rsatishi