|
1.
Qaror qabul qilishda me’yorlarni shakllantirish va majmuaviy
muammolarni o‘rganish.
Aqliy faoliyatga tayangan holda, vujudga kelgan pedagogik muammoni
echish uchun ma’lum bir jarayonlar kechadi. YA’ni muammoning vujudga kelishi
va uni echishga oid bir necha bosqichlar mavjudligi nazarga tutilmokda. Faoliyat
209
dinamik mazmun kasb etib, ishlab chiqarish oldiga qo‘yiladigan navbatdagi
vazifalarni bajarish jarayonida takomillashib (kengayib) boradi. Bu o‘z navbatida,
turli ko‘rinish va mazmundagi muammolarni o‘z vaqtida aniqlab (diagnostikasini,
prognozini amalga oshirib), resurslardan manzilli foydalanishni takozo etadi.
SHu tariqa, faoliyat doirasida namoyon bo‘ladigan muammoni tizimli
o‘rganish uchun, mutaxassis muhim hisoblangan xususiy jihatlarga e’tibor
qaratishi lozim:
muammoli vaziyatning vujudga kelish tarixini bilishi lozim;
vaziyatning mohiyatini va muammoni anglab etishi lozim;
taklif qilingan, asoslagan gipoteza asosida muammoni echish yo‘llarini
belgilashi lozim;
gipotezaning isbotlash uchun usullarni to‘g‘ri tanlashi lozim;
bartaraf etilgan muammoning makbulligini sinashi lozim;
sinash davomida kuzatilgan nuqsonlarni bartaraf etishda real vaziyatni
inobatga olishi lozim.
Bu o‘z navbatida muammmoli vaziyat sharoitida faoliyat bosqichlariga
amal qilishni taqozo etadi:
•
muammoni makon-vaqtga nisbatida kayd etish, ya’ni muammoning
xududiy, vaqt chegarasini aniqlash;
•
muammoning turini, tabiatini va uning tizimli xususiyatini aniqlash;
•
muammoning rivojlanishi ob’ektiv konuniyatlarga asoslanganligini va
uning oqibatlarnin aniqlash;
•
muammoni ijobiy echish uchun zaruriy choralarni qo‘llash;
•
muamoni xal etish uchun tashkiliy va texnik asoslarini ishlab chiqish;
•
muammoning xal etish uchun me’yorlarni belgilash.
Tahlilni amalga oshirish davomida, me’yor deb, tahlilni amalga oshirish
uchun tanlangan ob’ektning sifat va miqdoriy jihatlarini o‘zaro bog‘liqligi nazarga
tutiladi. Bunda mazmun va shakl, imkoniyat va voqe’lik o‘rtasidagi zaruriy
uyg‘unlik ta’minlanishi shart hisoblanadi. CHunki, faoliyat doirasida amalga
oshiriladigan tahlilnig asosiy maqsadi shundan iboratki, mavjud struktura tizimda
210
qanchalik samarali ishlashini aniqlashdan iborat. Tizimil tahlilda, tizimning
tuzulishini, vazifasini, mavjud maqsadini aniqlash nazarda tutiladi. Ammo ikkala
holat xam bir-birini to‘ldirib turadi.
Tizim to‘g‘risida ma’lumotlarga ega bo‘lish maqsadida, tizimli tahlilni
usullarini tadbik etishi bo‘yicha barcha me’yor va talablarini tizimli tahlil
texnalogiyasi
o‘zida mujassam etgan bo‘ladi. E’tiborni qaratish lozimki, tizimli
tahlil xilma-xillik jixatidan farqlanganligi sababli, u istiqbolli tadqiqot usuli
hisoblanadi.
Tizimli tahlilni amalga oshirish jarayonida quyidagilarga yo‘l qo‘ymaslik
lozim:
tushunarsiz vaziyatlarni misol keltirmasligi;
katta miqdorda ma’lumotlarni qamrab olishga intilmasligi;
fikrlarning keng yoyilib ketishi (tahliliy manba kiska bo‘lishi kerak. Unda
tekshirilmagan, sharhi bo‘lmagan dalillar joy olmasligi darkor);
ob’ektiv dalillar bilan tasdiqlanmagan sub’ektiv muloxazalarga yo‘l
qo‘ymasligi;
tahliliy manbaning asosiy mazmuniga taalluqli bo‘lmagan masalalarni bayon
etmaslik va b.
Tahlilni amalga oshiruvchi mutaxassis metrik usullar vositasida jamlangan
axborotdan o‘zining mahsulini yaratadi. Bunda, tafakkur operatsiyalari amaliy
mazmun kasb etadi. Negaki, tahlil tafakkurning mantiqiy usuli sifatida maydonga
chiqadi. Bu esa mavhum tushunchalar yordamida va bir-biri bilan mustahkam
bog‘langan tafakkur operatsiyalari: mavhumlashtirish, umumlashtirish va shu
kabilar yordamida amalga oshiriladi.
Anglash jarayonida analiz va sintez muhim o‘rin tutadi va uning barcha
bosqichlarida amalga oshiriladi. Anglashda tasavvur qilish, ilmiy fantaziya va his
qilish xam muhim o‘rin tutadi. Ular tahlilni amalga oshiruvchiga tafakkur
faoliyatini faollashtirish va qat’iy mantiqiy jihatdan ko‘rib chiqilmaydigan u yoki
bu dalilni anglash imkonini beradi. Bularning barchasi ijodiy jarayon
tushunchasida umumlashadi. Tabiiyki, ijodiy jarayon faollikni, tahlilni amalga
211
oshiruvchining bilim va kobiliyatini safarbar kilishni talab qiladi. Ushbu
safarbarlik ixtiyoriy jushkinlik va his-hayajonli holatda o‘z ifodasini topadi. Ijodiy
kamol topish, ichki his qilish va yuzaga keladigan holatni modellashtirish
jumlasidandir. Bu o‘z navbatida, tizimli tahlil metodologiyasiga oid bir qancha
asarlarning muallifi bo‘lgan A.Rыkovni quyidagi munosabatini keltirishni taqozo
etadi: “Tizimli tahlilda modellashtirish haqida gap ketganda, modellarni majbo‘riy
tarzda mikdoriy xarakterga ega bo‘lishini ko‘zlamaslik lozim. Model sifatli, verbal
bo‘lishi mumkin. Lekin, unda asoslab berilgan asosiy shartlar va gipotezalar
ajratilgan bo‘lishi shart. Modelning makbulligi, birinchi navbatda, uning asosiy
shartlariga rioya etilganligida namoyon bo‘ladi”
24
.Tahlil, nafakat boshqaruvni
amalga oshirishda, balki ijtimoiy xayotni turli davrida har bir inson tomonidan
amalga oshiriladi. Ammo, pedagogik faoliyatda tahlil ilmiy, ilmiy-pedagogik,
ilmiy-kasbiy mazmun kasb etib, pedagogik jarayonni samaradorligini oshirish
uchun xizmat kilishi lozim.
Tahlil, faoliyat sifatida sohaviy rivojlanayotganligi tufayli doimiy
ravishda yangi tahliliy yo‘nalishlar yuzaga kelmokda. Bugungi kunda siyosiy soha
tahlilchisi, iqtisodiy soha tahlilchisi, harbiy soha tahlilchisi, madaniy soha
tahlilchisi kabi tushunchalarni ilmiy mulokotga kiritilishi bejiz emas. YAqin
kelajakda, ta’lim-tarbiya sohasining tahlilchisi degan tushuncha zamirida,
pedagogik tizim faoliyatini tizili tahlilini amalga oshirishga kodir bo‘lgan
mutaxasiss tushunilsa, ne ajab.
Tahlil turini qaysi birini qo‘llashdan qat’iy nazar, uning natijasida biron bir
shaklga ega bo‘lgan manba tayyorlanadi. Pedagogik faoliyat doirasida bu taqriz,
tezis, makola, raddiya, izoh, ma’lumotnoma, muloxaza yuritishda kat’iy
bo‘lmaslik. Tavsiyanoma, yo‘riqnoma, ko‘rsatma, maslahat tarzida bo‘lishi
mumkin. Agarda, aniq pedagogik vaziyat o‘rganilsa, bunda ma’lumotnoma yoki
tavsifnoma tayyorlanadi.
Pedagogik faoliyat tizimida tahlil ko‘p funksiyalarni bajarib, zamonaviy
pedagog pedagogik jarayon davomida yuzaga keladigan real (shu jumladan
ehtimolli) vaziyatlarni ta’lim-tarbiya berish manfaatidan kelib chiqqan holda
212
tahlilini amalga oshira olishi, pedagogik jamoada, jamiyatda zamonaviy pedagog
imijini shakllantirishi uchun muhim hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
