Ызбeкистoн рeспубликaси

Ishlab chiqarish kuchlarining joylashishi va axvoli.
Yevropaning shimoliy g’arbida unchalik katta xududga ega bo’lmagan ammo 
boy burjua pomeshchik Gollandiya davlati joylashgan edi. Gollandiya Indoneziya, 
Janubiya Afrika, Sharqiy Xindistonda savdo faktoriyalariga ega edi. Gollandiya 
ulkan savdo floti, xarbiy flotga, ulkan mablag’larga ega bo’lib, Yevropa va 
mustamlakalar o’rtasidagi savdo sotiqlarda asosiy vositachi vazifasini bajarar edi. 
XVII asrda Gollandiyaning dengiz qudrati mislsiz darajada o’sdi, ammo kapitalistik 
ishlab chiqarishga o’tish uchun qulay vaziyat Gollandiyada emas, balki dengiz 
savdo yullarida qulayroq o’ringa ega bo’lgan Angliyada vujudga keldi. Bu davrda, 
ya`ni XVII asrda Garbiy Yevropaning rivojlangan mamlakatlari iqtisodiy soxada 

---

10 
agrar mamlakatligicha qolayotgan edi. Ishlab chiqarishning asosiy qismini qishloq 
xo’jaligi tashkil qilardi. Bu davr uchun aniq statistik ma`lumotlar saqlanib 
qolmagan. Taxminiy xisob kitoblarga ko’ra, 1600 yilda G’arbiy Yevropa 
mamlakatlarining axolisi 90-95 million kishidan oshmagan. 
1700 yilga kelib, axoli soni 170-180 million kishiga etgan. Axolining 
asosiy qismi qishloqlarda yashagan. 100 ming axoli istiqomat qiladigan shaxarlar 
juda kam bo’lgan. XVIII asrga qadar qishloq xo’jaligida uch dalali almashlab ekish 
xukmronlik qilgan. Yerga ishlov berishda plug va sodda qul mexnati qurollaridan 
foydalanilgan. Ayrim yirik shaxarlar atroflaridagina ko’chat ekish, almashlab ekish, 
urug’ almashlab ekish usuliga o’tish uchun tajribalar o’tkazilgan. Bizning 
davrimizgacha XVI-XVII asrlarga oid Germaniya, Gollandiya, Angliyaning sanoat 
tumanlaridagi turli ishlab chiqarish texnologiyalari to’g’risida ma`lumotlar saqlanib 
qolgan. Ayrim mexanizmlar keng qo’llanilgan bo’lsada, xamma sanoat 
korxonalarida qo’l mexnati xukmronlik qilar edi. Gollandiya provintsiyalari uchun 
shamol tegirmonlari o’ziga xos xususiyat edi. Qudratli suv yordamida 
xarakatlanadigan g’ildiraklar, parraklarni kashf etilishi katta axamiyatga ega edi. 
Bular yordamida xarakatga keltiriladigan vallar un ishlab chiqarish, qog’oz ishlab 
chiqarishda, porox sanoatida, o’rmon sanoatida, sim ishlab chiqarishda, temir 
eritishda, bolg’a, tokarlik va boshqa stanoklarni xarakatga keltirishda keng 
foydalanildi. 
XVI-XVIII asrlarda shamol tegirmonlari va barcha ishlab chiqarish 
ustaxonalarida suv energiyasidan foydalanilar edi. Shuning uchun ular daryolar 
yaqinida joylashar edi. Tog’ kon sanoatida kirka, cho’qmor, aravachalar, cho’mich, 
belkurak va bosqxa ibtidoiy asbob-uskunalardan foydalanilar edi. XVI - XVII 
asrlarda tasma bog’lamalar, bir necha mexanizmlarni xarakatga keltira oladigan 
uzatkichlar aylanma g’ildiraklardan asta sekin foydalanila boshlandi. Bu davrda

---

11 
Germaniya
shaxtalarida aravachalarni xarakatlantirish uchun yog’och 
rel`slardan foydalanila
boshlandi. Metallurgiyada asosan qo’ng’ir ko’mirdan keng foydalanilgan. Qayta 
ishlash sanoatida qo’l mexnati cheksiz xukmron edi. Ishlab chiqarishdagi 
texnologik jarayonlar ishlab chiqarish sirlari xisoblanib, bu sirlar avloddan avlodga, 
oiladan oilaga, ustadan shogirdgagina ko’chib yurgan. 
Ammo, XVI-XVII asrlarda ixtirochilik fikrlari keng yoyildi. Muxim ixtirolar 
XVII asrning ikkinchi yarmida juda keng yoyildi, ammo bu ixtirolar tsex 
ustalarining qarshiliklariga , turli tuman to’siqlarga duch keldi. Ko’p xududlarda 
xunarmandlar kustarlarga aylanib qoldilar. Ular xom ashyoni xam maxsulotni xam 
olib sotar va kapitalistdan olar va unga sotar edi. 
Olib sotar kapitalist mayda ishlab chiqaruvchilarni tashkilotchisiga aylandi. 
Kustarlar esa asta sekin o’z uyidagi kapitalist ishchilariga aylandi. XVI asrdan 
boshlab Angliya, Gollandiya, Fransiyada mexnat taqsimotiga asoslangan ilk 
kapitalistik sanoat ishlab chiqarish usulida bo’lgan markazlashgan va juda ko’plab 
manufakturalar vujudga keldi. XVI-XVII asrlarda savdo burjuaziyasi qudratining 
keskin o’sishi, yirik kapitalning to’planishi, boylik ketidan quvishni kuchayishi 
davri bo’ldi.