Ызбек диалектологияси

V.V.Reshetov tasnifi
V.V.Reshetov o’zbek shevalarining tarixiy lingvistik xususiyatlarini va ayrim dialektlarga qardosh tillar (tojik, qozoq, qoraqalpoq, turkman) munosabatini hisobga olgan holda o’zbek shevalarining tasnif sistemasini tuzdi.
O’zbek xalq tarkibida tarixiy-lingvistik jihatdan bir-biridan ajraladigan (farq qiladigan) uch dialekt borligi mavjud (bu birlik o’zbek, qozoq, uyg’ur, turkman, qoraqalpoqlar sostavidagi turk qabilalarining migratsiyasi tufayli ham paydo bo’lgan).
Bu dialekt birliklari o’z navbatida o’zbek tili tarkibida uch lahjani, ya’ni qipchoq,o’g’uz, qorluq-chigil-uyg’ur lahjalarini vujudga keltirdi. Bular hozirgi kunda ham o’zbek tilining alohida lahjasi sifatida davom etib kelmoqda. Demak, o’zbek tili uch turkiy komponentning birikishi natijasida vujudga kelgan:
1.Qorluq-chigil-uyg’ur lahjasi hozirgi qardosh uyg’ur tiliga yaqin bo’lib, tojik tili bilan yaqin etnolingvistik munosabatda bo’lgan.
2.Qipchoq lahjasi qardosh qozoq va qoraqalpoq tillari bilan yaqin.
3.O’g’uz lahjasi qardosh turkman tili bilan yaqin.
V.V.Reshetov o’zining tasnifida har bir lahjaning o’ziga xos tor dialektal xususiyatlari borligi ularni o’rganish o’zbek dialektologiyasining asosiy vazifalaridan ekanini va bu shevalarning paydo bo’lishi va rivojini o’rganishga yordam berishini alohida ta’kidlab o’tadi. Bu uch lahjaning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat.
O’zbek tilining qorluq-chigil –uyg’ur lahjasi. Bu lahjaga Toshkent, Namangan,Andijon, Farg’ona, Samarqand-Buxoro, Qarshi, Termiz, Jizzax, Kattaqo’rg’on kabi shahar va shahar tipidagi boshqa shevalar kiritiladi.
Uning asosiy spetsifik xususiyatlari quyidagilardan iborat:
-ch /t ning almashinishi chъshlэ, tushti- chushtь kabi.
-o’zak va affikslarda so’z oxiridagi k-q // g-g’ undoshlarining saqlanishi: тэрък//тэрък, сэрък//сэрък, къшллиг//қъшллък, куллук//қуллук, бундок//бундоғ
Turli holatda ham k//x undoshlarining almashinishi, saqlanishi: toqqsan//toxsan.
-l//n undoshlarining almashinishi: koynek//koylek//koyney.
To’liq progressiv assimilyatsiya: tuzzъUyg’ur tilining asosiy fonetik xususiyatlaridan biri «umlaut» bo’lib, birinchi bo’g’inda kelgan quyi ko’tarilish a//e unlilarining ikkinchi bo’g’inda kelgan yuqori ko’tarilish ъ unlisi ta’sirida a ga o’tishidir: at>atъ kabi.
-Qorluq-chigil-uyg’ur lahjasiga kirgan ko’pchilik shevalarda qaratqich va tushum kelishigi qo’shimchasining bitta: -ni,-nъ, -tъ, -dъ,-li,-shъ variantlari bilan kelishidir.
V.V.Reshetov tasnifida qorluq - chigil-uyg’ur lahjasi quyidagi guruhga bo’lingan.
Farg’ona guruhi: Namangan dialekti; Andijon-Shahrixon dialekti; O’sh-O’zgan dialekti; Marg’ilon - Qo’qon dialekti.
Toshkent guruhi: Toshkent dialekti; Jizzax dialekti.
Qarshi guruhi: Qarshi dialekti; Samarqand-Buxoro dialekti
-Shimoliy o’zbek guruhi: Iqon - Qorabuloq dialekti; Turkiston-Chimkent dialekti.