Иқтисодий таҳлил ва статистика” кафедраси

6.3 Пул-кредит масаласи.
Пул кредит масаласининг асосий мақсади – пул кредит тартибот органларининг кўп миқдорда таъсир қила олиши мумкин бўлган молиявий агрегатларнинг таҳлилини таъминлаб беришдир.
Бир қанча сабабларга кўра, пул кредит текширувчи фақатгина юқорида қайд этилган молиявий воситаларни қамраб олади. Биринчидан, муҳлатли депозитларда ва нақд ҳолда, бутунлай ликвид ҳолда мамлакат иқтисодиётидаги сарф харажатларнинг катталигига, шу билан ишлаб чиқариш ҳамда бандликка нисбатан қаттиқ ва бевосита таъсир кўрсатади. Иккинчидан, банк молиявий восита муассасаларининг баланс ҳисоботлари қоидасига асосан фойдаланиш имкониятига эга бўладилар.
Ниҳоят пул сиёсатини тартибга солувчи Марказий банк томонидан ишлатиладиган ускуналар пул депозит банклари операцияларига кўпинча бевосита таъсир кўрсатади. Пул кредит масаласида марказий ҳукумат талаблари банк тизимида ҳукумат депозитларини ушлаб қолиш билан кўрсатилади. Бундай муносабат марказий ҳукумат операцияларининг мамлакат иқтисодиёти ликвидлигига таъсирини ўлчаш имконини беради.
Бундан ташқари, марказий ҳукумат сиёсий иқтисодиётга жавобгардир ва шунинг учун унинг харажатлари бўйича қарорлари, қоидага биноан, банк депозитлари суммасига боғлиқ эмас, балки кенгроқ идрок қилиш асосида қабул қилинади. Давлат муассасаларига талаблар алоҳида модда ҳолида ва жами ҳисоблаб чиқилиб кўрсатилади, чунки улар мавжуд депозитларнинг характерига таъсир кўрсатилганидек ҳисобланади.
а) Миллий ҳисоблар концепцияси обзори.
Миллий даромад ва маҳсулот ҳисоблари пойдевори маҳсулотнинг ишлаб чиқарилганлиги ва тақсимланганлиги бирламчидир. Товар ва хизматларнинг бир йилдаги таклифини, мамлакат ичида ишлаб чиқарилган маҳсулот йиғиндиси ва импортни ҳисоблаш мумкин. Маҳсулотни тақсимлаш резидентларини умумий харажатларини ташкил этади (булар истеъмол, инвестиция + экспорт). Буни қуйидагича ёзиш мумкин:
Y+M=C+ I +X
Бундан қуйидаги тенгликни ҳосил қиламиз:
Y=C+I(X-M) (1)
У ҳолда:
Y+YF=C+1+(X-M+YF) (2)
Энди тенгламанинг чап томони ЯИМга эмас, балки ЯМД га тенг.
а) Давлат молия статистикаси ва миллий даромад давлат операцияларининг маълумотларни стандарт кўрсатиш пойдевори ҳисобланади. Бу пойдевор давлат бошқарув органларининг даромад, харажат, капитал жамғариш ва молиялаштириш нуқтаи назаридан операция анализини енгиллаштириш учун мўлжалланган. Миллий даромад ва маҳсулот ҳисоблари ҳам давлат бошқарув органлари фаолияти тўғрисидаги аниқ маълумотларни стандарт ҳолда кўрсатиш учун мўлжалланган.
Миллий ҳисоблар асосий категориялари бўйича операциялар ДМС тармоқлари билан боғланиб кетиши мумкин. Марказий ҳукуматнинг ДМС методи бўйича истеъмоли ойлик иш ҳақи ва давлат харажатлари учун тўловларини айирамиз.
б) Давлат молия статистикаси.


Тўлов баланси. Давлат бошқарув органлари томонидан ва чет мамлакатлар билан олиб борилган операциялар ҳам ДМС ҳам тўлов балансида ўз аксини топади. Фақат
фарқлар кенглигини жалб этиш ва ҳисоб принципини ҳисобга олмаганда, берилган операциялар иккала тузилмада ҳам бир хил намоён бўлади.
Жалб этиш кенглигига келсак, бу ерда фарқлар минимал.
Биринчидан, тўлов баланс ҳисобига давлат бошқаруви даражалари фарқланмайди, иккинчидан, тўлов балансида ташқи операциялар билан миллий
бирлашмалар ўртасида чегараланиш йўқ.
Тўлов баланси маълумотлар ҳисоби устига қўйиб ҳисоблаш усули орқали олиб борилади. ДМСда эса касса усулидан фойдаланилади. Яъни тўловлар асосида. Шундай қилиб ДМСда фақат тўловлар оқими, тўлов балансида эса ресурслар, тўловлар, мажбуриятлар акс этади.