Иқтисодий таҳлил ва статистика” кафедраси

5.2. Давлат бошқарув органлари (ДБО)нинг операциялар ҳисоби
Касса тамойили. Давлат Молия статистикаси маълумотларини тўплаш бўйича Халқаро Валюта Фонди (ХВФ)нинг нормалари томонидан давлат операцияларини қайд қилишда касса тамойили: тушумлар ва тўловлар тўлов амалга оширилаётган пайтда қайд қилиш кераклиги учун қўлланилади.
Бундай ҳисоб-китоб асосида ДБО ва иқтисодиётнинг қолган қисми орасидаги фонд ва ресурслар тақрибан ифодаланган имконининг мавжудлиги ётади: унга шунингдек, молиявий статистиканинг бошқа турлари ҳам бевосита тўғри келади.
Агар қилинган харажатлар ёки олинган даромад қарз мажбуриятлари характерига эга бўлса, операцияларнинг турли қисмлари турли битмлар сифатида кўрсатилади. Масалан, агар давлат белгиланган муддатда қарзни тўлаш ёки келишув мажбурияти асосида нақд пулга сотиб олиши мумкин бўлган ўз харидорларининг қимматли қоғозлар билан молиялаштирса, унда бундай операция айни вақтдаги заёмлар билан харажат қилиш сифатида ўтказилади ва қарз тўланади.
Ялпи ва соф тушумлар, тўловлар. Асосий тамойил сифатида, тушум ва тўловларнинг ялпи суммаси кўрсатилиши керак..
Бу ҳолда статистик маълумот миллий даромадни ошириш ва уни тўлатишнинг тўлиқ ҳажми ва таъсирини ифода этади.
Консолидация (мустаҳкамлаш, бирлаштириш). Давлат молия статистикаси маълумотлари тайёрлашда давлат сектори ичидаги бирликлараро операцияларни ва иқтисодиётнинг бошқа тармоқлари билан умумий категориялар қаторида барча операцияларни бирлаштириш мақсадга мувофиқдир.


5.3. Давлат бошқарув органлари операцияларининг тавсифланиши
Ушбу бўлимда ДБО операцияларини таснифлашнинг назарий асослари статистик тизимнинг асосий категориялари бўйича ёритилган: даромадлар, олинган трансфертлар, харажатлар, соф кредитлаш, минус қарзлар тўлови ва молиялаштириш.
а) Асосий чегараланишлар
Тўлов ва бир ёқли операциялар. Тўлов операциялари ўз ичига товар, хизматлар тўлови, мулкдан фойдаланиш ёки унга нисбатан эгалик ҳуқуқнинг қўлга киритиш, шунингдек, амалий хизматлар тўловини олади. Бир ёқли операциялар – масалан, солиқ даромади у ёки бу шаклдаги бевосита тўловсиз тушумларни ўз ичига олади.
Жорий ва капитал товарлар. Капитал товарлар деб ишлаб чиқариш жараёнида ишлатиладиган ва келажакдаги даромадлар ва жорий иқтисодий фаровонликка таъсир кўрсатувчи, бир йилдан ортиқ хизмат муддатига эга бўлган товарларга айтилади.
Молиявий активлар ва пассивлар. Бундай чегаралаш фискал ҳисоблардаги актив ва пассивлар ўзлаштирилиши сабабли зарур. Гарчи, давлат заёмлари давлат молиявий эҳтиёжларини қондиришга қаратилган бўлсада, баъзи давлат кредитлари, одатда, ликвидликни бошқариш учун эмас, балки сиёсий мақсадларга эришиш учун ишлатилади.
Касса қолдиқ суммаларини ўзгартириш. Агар ҳисоб китоблар касса асосида олиб борилса, ДБОларида мавжуд бўлган пул ва депозитлар суммасининг ҳисоб даври жараёнидаги ўзгариши ўша ҳисоб даври давомидаги барча давлат тушум ва тўловлари суммасига тенг бўлади.
Даромадлар. Даромадлар ўз ичига барча қайтмас тушумлар, шунингдек, товар ва хизматлар тўлови ва бир ёқли тушумларни олади, бошқа давлат ва халқаро ташкилотлардан олинган трансфертлар бундан мустаснодир. Даромадлар жорий ва капитал турларга бўлинади. Капитал даромад активларни сотишдан тушган даромадни қамраб олади. Солиқ – бу ДБОлари томонидан ижтимоий мақсадлар учун ундириладиган мажбурий бир ёқли ва қайтмас тўловлардир. Солиқ даромадлари маълум даврда амалга оширилган, қайта тўловдан чегараланган қисмни билдиради.
Ноаниқ тушумлар ўз ичига хусусий мулкдан келадиган даромадлар, турли йиғимлар ва идоравий ташкилотларнинг операцион фойдаларини олади.
Олинган трансфертлар – бу бир ёқли қайтарилмас, ДБО ва халқаро ташкилотлардан номажбурий тушумлар сифатида изоҳланади.