Иқтисодий таҳлил ва статистика” кафедраси

6.2. Пул-кредитни тартибга солиш ташкилотлари.
Молиявий ташкилотларни икки гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳга давлатнинг тўлов воситаларини яратувчи молиявий муассасалар киради. Улар анъанавий тарзда пуллар деб аталади. Иккинчи гуруҳга эса пул яратмайдиган молиявий ташкилотлар киради.
Халқаро молиявий статистика жадвалида келтирувчи пул ва молиявий маълумотлар икки босқичда берилади. Биринчи босқичда пул-кредитни назорат қилувчи ва пул-депозит банки тўғрисидаги маълумотларида бир неча қисмларда берилади. Халқаро молиявий статистика маълумотлари пул-кредитни назорат қилувчи ташкилотларга асосий ўрин берилган.
Хорижий захиралар ҳажмини инобатга олган ҳолда улар пулларнинг ҳолати тўғрисидаги маълумотларни ўз вақтида баҳолаш учун асосий маълумотлар базасини янгидан тўлдириб борадилар ва шу билан бирга пул-кредит сиёсати яратилади.
Иккинчи босқичда эса пул кредитни назорат қилувчи ташкилотлар ва пул депозит банклари тўғрисидаги маълумотлар умумлаштирилиб пул кредит тў0рисидаги тўлиқ маълумотлар йиғилади.
Пул кредитни назорат қилувчи ташкилотлар мамлакат заҳирасини олтинларда ва хорижий валюталарда сақлайдилар. Булардан ташқари пулнинг харажати, айланиш тезлигини назорат қилади ва давлат ташкилотларини назорат қилувчи банк сифатида намоён бўлади. Одатда, бундай функцияларни Марказий банк амалга оширади. Бундай монетар функциялар давлатнинг Марказий банк ҳисоби билан узвий узвий боғланиши керак. Бу ишлар пул кредитни назорат қилувчи ташкилотларнинг барча функцияларини ягона ҳисоб китоб ўлчов бирлигига келтириш мақсадида қилинади.
Заҳира пуллар асосий пассивлар ҳисобланади. Бу пул базаси. Бу база орқали Марказий банк депозит банкларининг ликвидлигига таъсир кўрсатади ва шу орқали депозит пуллар яратилишига таъсир қилади. Заҳира пулларнинг асосий компонентларидан (қисмларидан) бири бу банкдан ташқарида айланувчи пуллардир.
Иқтисодий операциялар ҳисоботига макроиқтисодий ҳисобларнинг умумий элементи деб қаралиши мумкин. Мулкчилик ҳуқуқи бирор иқтисодий бирликдан бошқасига реал ёки молиявий активга бўлган мулкчилик ҳуқуқига ўтса ёки бирор-бир иқтисодий бирлик бошқа бирликка хизмат қилса, иқтисодий операция содир бўлади. Кўп ҳолларда иқтисодий операциялар содир бўлганда, бирор молиявий актив бошқасига алмашилади. Баъзи ҳолларда иқтисодий операциялар товарлар, хизматлар ва молиявий активлар алмашувисиз бўлади. Масалан, бирон аҳоли пунктига бепул тиббий хизмат кўрсатилади ёки давлатга солиқ тўлаганда. Бу операциялар 2 та компонентдан иборат:
1) товарлар, хизматлар ва молиявий активлар оқими;
2) 2-―Бир томонлама трансфертлар‖.
Миллий ҳисоблар тизимида ва тўлов балансида операциялар бирор пассив бўйича тўлов амалга оширилганда эмас, балки қачонки шундай пассив пайдо бўлганда ўтказилади. Давлат молия статистикаси маълумотлари пойдеворида, аксинча, касса принципи ётибди. Пул статистикаси соҳасида балансли ҳисоботларга асосланилади.