«ИҚтисодий билимлар тарихи» фани бўйича

. Майда ишлаб чиқариш назарияларининг вужудга 
келишининг ижтимоий-иқтисодий шароитлари. 

---

35 
ХУ111 аср охири ва Х1
Х
аср бошларидаги саноат тунтариши 
катта 
иқтисодий-ижтимоий 
ўзгаришларга 
олиб 
келди. 
Пролетариат билан буржуазия жамиятнинг асосий синфлари 
бўлиб, қарор топди. Машина ишлаб чиқариши вужудга келди 
ижтимоий зиддиятлар кескинлашди. Мехнатнинг капиталга 
расман буйсуниши хақикатга айланди. Пролетариатнинг 
кашшоқлашуви, ишсизлик, ижтимоий ишлаб чиқаришнинг 
тартибсизлиги,
ижтимоий табакаланиш кучайди. Капиталистик 
такрор ишлаб чиқариш аста-секин майда ишлаб чиқаришнинг 
ижтимоий негизларини кўпора бошлади.
Машина индустрияси 
иқтисодиётнинг умуман ўсишига, аммо ахоли катта қисмининг 
кашшоқлашувига олиб келди, бюджет холатни тушунтириб бериш 
талаб этилди ва янги иқтисодий қарашлар пайдо бўлди. 
Капитилистик ривожланишдан орқада қолган ва майда товар 
ишлаб чиқариш устун бўлган шароитда саноат тунтариши даврига 
кираётган мамлакатларда бу жараёнлар, айниқса, уткир тус олди. 
Бундай мамлакатларда гуёки пролетариат манфаатларини химоя 
қилиб капитализмни танкид қилувчи қарашлар пайдо бўлиши 
табиий бир хол эди. Майда ишлаб чиқарувчилар назариясини 
яратган олимлар социалистларга ҳам шунингдек, классик 
иқтисодий мактабга ҳам баб-баравар қарши турувчи таълимотни 
илгари 
суришга 
интилдилар. 
Майда 
ишлаб 
чиқариш 
назариётчилари капиталистик жамиятда йирик саноат майда 
товар ишлаб чиқаришни сикиб чиқаришини, ёлланма қулликни 
кенгайтириш билан боғлиқ бўлган кўпгина белгиларни танкид 
қилдилар, бирок хусусий мулкчиликни, сохибкорликнинг 
эркинлигини ва шу кабиларни танкиддан ташкари қолдирдилар 
(яъни бозор муносабатлари қўллаб-
қ
увватланган). 
Пайдо бўлган майда Буржуазия ижтимоий-иқтисодий мавкеи 
майда ишлаб чиқариш, сиёсий иқтисоднинг зиддиятлиги ва 
ноизчиллигини олдиндан белгилаб куйган эди, унинг ривожи бир 
неча боскични ўз ичига олади. Аввали инсонпарварлик, сунгра эса 
хайр-эхсон мактаби шаклланди. Агар биринчи мактаб хали 
капитализмдан воз кечишни орзу қилган, уни четлаб куйишга 

---

36 
интилган, пролетариатнинг қулфатлари хусусида астойдил кўз ёши 
қилган бўлса, иккинчи мактаб капитилизмни ислох қилиш 
лойихасини илгари суриб, ҳаммани ўрта холларга айлантирмоқчи 
бўлган, у "Кичик капитализм" тарафдори эди. Майда ишлаб 
чиқариш назариётчилари хаёлпараст социалистларнинг ғояларига 
қарши турар эдилар. Марксизм таълимоти оммалашувига 
қаршилик қилишга ўриндилар. Бу оқим узоқ давр мобайнида 
турли мамлакаталардаги иқтисодий қарашларнинг шаклланишига 
катта таъсир утказиб келди. Бу ғоялар айниқса кам ривожланган 
мамлакатларда узоқ сақланган.