«ИҚтисодий билимлар тарихи» фани бўйича

Д.Рикардонинг иқтисодий таълимоти. 
Инглиз классик иқтисодиётининг машхур намоёндаси Д. 
Рикардо (1772-1823) Петти ва Смитнинг иқтисодий ғояларини 
янада ривожлантирди. У Лондонда буржуа даллоли оиласида 
тугилди. Икки йил Амстердам (Голландия
) 
да савдо мактабида 
таълим олди. Д.Рикардо дастлаб биржа даллоли, кейинрок 
математика укитувчиси бўлди. 
Тарихий манбаларга қараганда, Д.Рикардо 1799 йилда 
курортда А.Смитнинг "Халқлар бойлиги" асарини кўриб қолади ва 
унда бу фанга иштиёк пайдо бўлади. У жамият моддий бойлиги 
ўсиши учун ижтимоий ва таксимотнинг қандай шароитлари энг 
қулай ва оптимал деган масалага тухталади. Рикардо ягона 
иқтисодий концепция асоси-пул муаммоси ва кредит, халқаро 
иқтисодий муносабатлар, солиқ, ер рентаси, халқаро мехнат 
таксимоти тўғрисида фундаментал фикрлар берди. 
Смитдан кейинрок яшаган Рикардо саноат инқилоби 
натижаларини тўларок тушунди. Унинг фикрлари нисбатан теран 
бўлиб, классик иқтисодиётни нихоясига етказди; у
агар А.Смит 
мануфактурасини қулласа, Рикардо саноат даврининг иқтисодчиси 
эди ва фабрика афзаллигини тушунди. Унинг дастлабки «Олтин 
аждахоси тўғрисида уч хат» (1809) ва бошқа асарлари пул ва 
муаммоларининг тахлил қилишга багишланган. 1807 йилда унинг 

---

30 
асосий асари бўлган «Сиёсий иқтисод ва солиқ солишнинг 
бошланиши» чоп этилди. 1824 йилда ёзилган «Миллий банк 
тузишнинг режаси» асари эса унинг вафотидан кейин босилиб 
чикди. 
Рикардо қиймат қонунини ишлаб чикишда Смитнинг 
хулосаларига, гарчи уларни қисман рад этсада, суянди ва уларни 
ривожлантирди. У товарнинг икки фактори: истеъмол ва алмашув 
қийматларини янада аникрок ўрганди.
Рикардо Смит каби қийматнинг мехнат назариясини 
капиталистик ишлаб чиқариш шароитида қуллашда катта 
қийинчиликларга учради. Қийматнинг ишлаб чиқариш бахосига 
айланиш муаммосига эътибор берди ва уни хал этишга ўринди. 
Реал хаётда капиталдан олинадиган фойда шу капиталнинг 
микдори билан аникланади ёки фойда нормаси мутаддиллашиш 
тенденциясига эга. 
Рикардо иш хақи, фойда ва рента масалаларини ечишга катта 
хисса кушди. У Смит каби асосий уч синфнинг дастлабки 
даромадлари масаласига эътибор берди. У мехнатни товар деб 
(аслида ишчи кучи товар) хисоблаб мехнатнинг бозор бахоси (иш 
хақи) табиий бахо бўлади ва шу атрофда ўзгаради деб хисоблаган; 
табиий бахо деганда ишчи кучининг қийматини тушунган. 
Рикардо масалага тарихий анъаналар асосида ёндошишга ўринса 
ҳам мехнатнинг табиий бахосини жисмоний минимумга 
тенглаштиради: масалан, ноннинг бахоси ва иш хақининг пул 
микдори ўртасида бевосита боғлиқлик бор, - дейди у,- агар 
ноннинг бахоси ошганда иш хақи ўзгармаса ишчилар оч қолади 
ва улимга махкум этилади. Рикардо пул ва пул муомаласи 
масалаларига катта эътибор қилди. У дастлабки асарларида пулни 
ички қийматга эга бўлган товар деб қараган. Пул қиймати уни 
топишга сарф қилинган мехнат билан аникланган 
Рикардо пулнинг хусусияти шундаки, у алохида товар, бошқа 
товарларнинг қиймат улчови ва муомала воситаси сифатида 
харакат қилади,- дейди. 

---

31 
Рикардо англиянинг ташки алоқалар иқтисодиётида катта роль 
уйнашини алохида ўрганди. У биринчилардан бўлиб айрим 
товарларни ишлаб чиқаришдагина эмас, (корхона доирасида),
балки мамлакатлар ўртасидаги халқаро мехнат таксимоти ва 
ихтисослашувининг фойдалилигини ишлаб чикди. Бу тамойил 
кўра, айрим мамлакатлар товарларни ишлаб чиқаришда айрим 
қийинчиликларга эга бўлади ва кам харажат сарф қилинади. 
Нисбий устунлик назариясини яратди. Мисол сифатида Англияда 
текстиль, Португалияда вино ишлаб чиқариш устунлигини 
исботлаб берди. 
Рикардонинг 1815 йилда ёзилган «Нонга бўлган паст 
бахонинг капитал фойдасига бўлган таъсири тўғрисидаги тажриба 
номли памфлетида синфларнинг иқтисодий муносабатлари ва 
капитализм ривожланиш назарияси киска, аммо лунда тарзда 
баён этилган. Унинг асосий хулосалари куйидагилардан иборат: 
агар иқтисодиёт ривожи ўз холига куйилса, ахолининг ўсиши ва 
кам унумдор ерларга ишлов берилишига ўтиши туфайли қишлоқ 
хўжалиги махсулотларининг бахоси ошиб боради.бунинг барча 
фойдаси ер эгалари бўлган лендлордларга утади. 
Вахоланки, капиталга бўлган фойда нормаси пасаяди. Бундан 
эса ишчилар ҳам зиён кўради, чунки уларнинг мехнатига талаб 
пасайиб боради.