TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA
UNIVERSITETI
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5
Key words:
cluster, case, salt, middle salt, acid salt, basic salt, double salt, complex salt.
Hozirgi paytda respublikamizda chuqur bilimga ega bo‘lgan, har tomonlama yetuk,
teran fikrlovchi, barkamol avlodni voyaga yetkazish borasida taʼlim sohasiga oid tub
islohotlar amalga oshirilmoqda. Taʼlimni rivojlantirish, uning
samaradorligini oshirish
yo‘llarini izlash, yangi axborot va interfaol metodlarni joriy etish bu islohotlarning diqqat
markazida turibdi. O‘qitishning interfaol metodlarini taʼlim tizimiga joriy qilish zamonaviy
kadrlar tayyorlashning muhim omillaridan biri hisoblanadi. Bugungi kunda o‘qituvchi
uchun
o‘z mutaxassisligi bo‘yicha chuqur bilimga ega bo‘lish va bilimga chanqoq yoshlar bilan to‘la
auditoriyaga katta hajmdagi bilimlarni berishning o‘zi yetarli emas. O‘tkazilgan ko‘pgina
tadqiqotlarning natijalariga ko‘ra, o‘qitishga yangicha qarash, talabalarni o‘qitishda faol
yondashuvlardan foydalanish bilim berishning eng samarali yo‘llaridan biri hisoblanadi.
Oddiy so‘z bilan aytganda, talabalar o‘quv jarayoniga faol jalb qilingandagina berilayotgan
materiallarni oson idrok etadi, tushunadi va eslab koladi.
Shundan kelib chiqqan holda,
bugungi kunda asosiy metodik innovatsiyalar o‘qitishning interfaol metodlarini qo‘llashni
taqozo etadi.
Kimyo fanlarini o‘qitishda ham turli-tuman taʼlim texnologiyalar tatbiq etib
kelinmoqda. Kimyoni o‘rganishda o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish uchun
darsning o‘quvchilarning o‘tgan mavzu yuzasidan o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va
malakalarini aniqlash, ularni tizimlashtirish, yangi mavzu yuzasidan o‘zlashtirigan bilim,
ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish va baholash, shuningdek, yangi mavzuni o‘rganish
jarayonida xususiy metodik va modulli taʼlim texnologiyalardan
foydalanish maqsadga
muvofiq. Kimyoni o‘qitishda modulli taʼlim texnologiyalaridan foydalanishda darsda
foydalaniladigan mavzu mantiqiy tugallangan fikrli qismlar, yaʼni modullarga ajratiladi va har
bir qismni o‘quvchilar mustaqil o‘zlashtirishlari uchun o‘quv topshiriqlari tuziladi. Shu o‘quv
topshiriqlari asosida, har bir modul yakunida savol-javob o‘tkaziladi va xulosa chiqariladi.
Tuzlar mavzusini o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanish yaxshi samara beradi.
Metall atomi va kislota qoldig‘idan tashkil topgan murakkab moddalarga tuzlar deyiladi.
Tuzlar quyidagi turlarga bo‘linadi.
1. O‘rta tuz ___ kislota tarkibidagi vodorodni o‘rnini to‘liq metall egallashidan hosil
bo‘ladi. M-n Na2SO4, NaNO3, Na2CO3
2. Nordon tuz ___ kislota tarkibidagi vodorodni bir qismini metall egallashi natijasida
hosil bo‘ladi. M-n NaHSO4, NaHCO3, Na2HPO4
3. Аsosli tuz ___ metall atomi, kislota qoldig‘idan tashqari tarkibida gidroksid gruppa
saqlaydigan tuzlar. M-n CaOHCl, (CaOH)2SO4, (CaOH)3PO4
4. Qo‘sh tuzlar ___ tarkibida ikkita kation saqlaydigan tuzlar. M-n KAl(SO4)2,
(NH4)2Fe(SO4)2
5. Kompleks tuzlar ___ markaziy atomga ega bo‘lib, uni bir necha ion yoki molekulalar,
yaʼni ligandlar qurshab turadi. M-n K2[PtCl6], [Ag(NH3)2]Cl, K3[Fe(CN)6]
Tuzlarning nomlanishi, turlari, olinish usullari va xossalari haqida maʼlumot beriladi va
mavzuni mustahkamlash uchun “Аqliy hujum” savollari beriladi.
“Аqliy hujum” savollari
1. Tuzlar deb nimaga aytiladi?
2. Tuzlar necha sinfga bo‘linadi va sanab bering.
147
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5
3. Аchchiqtoshlar tuzlar
sinfiga kiradimi, misollar keltiring.
4. Mis kuporosi nima, formulasini yozing va u qishloq xo‘jaligida nima maqsadda
ishlatiladi?
5. Kiyimlarni ohorlashda qaysi tuz ishlatiladi?
6. Yog‘ochlarni chirishdan saqlashda qaysi tuz ishlatiladi?
Talabalar bilimini mustahkamlash uchun ularga har xil tuzlar va ularning ishlatilishi
sohalari haqida qiziqarli ma’lumotlar beriladi:
Zn Cl2 suvsiz holatda olish juda qiyin bo‘lgan modda. Suvda yaxshi eriydi. Yog‘ochni
chirishdan saqlashda, metallar sirtini tozalashda va gigroskopik modda bo‘lgani uchun
qurutuvchi sifatida ishlatiladi.
Zn S04 eng ko‘p ishlatiladigan ruxning tuzlaridan biri hisoblanadi. U elektrolit sifatida,
tibbiyotda va ko‘plab rux birikmalari olishda boshlang‘ich xomashyo hisoblanadi. Bu tuz
metallar yuzasini qoplashda, to‘qimachilik sanoatida va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Rux
sulfat ortoborat kislotasi bilan ko‘z kassaliklarida antiseptik dori sifatida ishlatiladi.
CdS yomon eriydigan tuz hisoblanadi. Sariq bo‘yoq olishda va rangli shishalar olishda
ishlatiladi.
NaCl organizmni zaruriy moddalar bilan ta’minlaydi, ovqat hazm qilishga yordam
beradi, oshqozon shirasining asosi hisoblanmish tuz kislotalarini ishlab chiqadi, yog‘ va suv
almashinuvini normallashtiradi, antiseptik mahsulot hisoblanib,
oshqozondagi zararli
bakteriyalarni yo‘q qiladi, mushaklarni mustahkamlaydi, tishlarga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi.
HgCl2 juda suyultirilgan eritmasi tibbiyotda dezinfeksiyalovchi vosita sifatida ishlatiladi.
AgCl yorug‘lik taʼsirida parchalanib, metall holidagi kumush hosil qilishdan
fotografiyada yorug‘lik sezuvchi plastinkalar, plyonkalar va qog‘ozlar tayyorlanadi.
Tuzlarni turlari, ishlatilishi sohalarini talabalar yaxshi o‘zlashtirishlari uchun “Klaster”
metodidan foydalanish maqsadga muvofiq.
148
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5
Mavzu nihoyasida talabalar guruhlarga bo‘linib, o‘qituvchi
tomonidan berilgan
quyidagi “Keys”ni yechadilar. Keys bayoni:
Qo‘rg‘oshinli atsetat indikator eritmasiga nomaʼlum modda eritmasi qo‘shildi va har
ikkala eritma plitaga qo‘yilib qaynatildi. So‘ngra ikkala eritma bir-biriga qo‘shildi. Natijada
sariq cho‘kma tushdi. Oxirgi eritma sovutildi. Eritma sovutilgandan keyin probirka ichida
“oltin zarlari” hosil bo‘ldi.
Keys topshirig‘i:
1. Qo‘shilgan nomaʼlum moddani aniqlang.
2. Nima sababdan probirka ichida “oltin zarlari” hosil bo‘ldi?
3. “Oltin zarli” modda nima?
4. Reaksiya tenglamalarini yozing va izohlang.
Guruhga muhokama uchun 5 minut vaqt beriladi. Talabalar keys topshirig‘ini
yechadilar. Keys muammosini hal qilish uchun yuqoridagi tajriba o‘qituvchi tomonidan
bajarib ko‘rsatiladi. Talabalarga mavzuni tushuntirishda yuqoridagi metodlar qo‘llanilsa, dars
juda samarali bo‘ladi. Bunda talabalar mashg‘ulotni to‘laqonli bajarish uchun darslik va
qo‘llanmalardan foydalanishga, “Internet” tarmog‘i orqali mavzuga oid yangiliklar izlashga
harakat qiladilar, ularga ko‘rgazmali materiallar, masalan, slaydlar hozirlab, namoyish etish
tavsiya qilinsa yana yaxshi. Darsga tayyorlanish asnosida dastur materiallari mustahkam
o‘zlashtiriladi, ayni paytda dunyoqarash shakllantiriladi, fikr doirasi kengayadi, faollik ortadi,
eng muhimi, mustaqil mulohaza yuritish ko‘nikmasi hosil bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
