Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Janubiy O‘zbekiston hududida kechgan eng qadimgi o‘troq dehqonchilik jarayonlarining 
umumiy mohiyati 
1-guruh 
 
Jarayon bosqichi 
Vaqti Makoni Tuzilishi Asosiy 
obyektlari
Xo‘jalik 
faoliyati 
Umumiy 
madaniy 
birlik nomi 
Sopolli 
bosqichi 
(sopolli madaniyati; 
Dashtli madaniyati) 
2-guruh 
 
Jarayon bosqichi 
Vaqti Makoni Tuzilishi Asosiy 
obyektlari 
Xo‘jalik 
faoliyati 
Boshqaruv 
shakli 
Jarqo‘ton bosqichi
Tajriba guruhlarida bajarilgan ushbu o‘quv topshirig‘i yuzasidan guruhlar tomonidan 
quyidagi yechimlar taqdim etildi: 
Janubiy O‘zbekiston hududida kechgan eng qadimgi o‘troq dehqonchilik jarayonlarining 
umumiy mohiyati 
1-guruh 
Jarayon 
bosqichi
Vaqti
Makoni
Tuzilishi
Asosiy 
obyektlari
Xo‘jalik 
faoliyati
Madaniy 
birlik nomi 
Sopolli 
bosqichi 
(sopolli 
madaniyati; 
Dashtli 
madaniyati) 
Mil.avv. 
1700-
1500- 
yillar 
Amudary
oning 
o‘ng 
qirg‘og‘i 
(G‘arbiy 
qismida) 
Ikki 
qismli 
tuzilish: 
1) 
mustahkam 
markaziy qism;
2) 
uning 
atrofidamusta
hkamlanmaga
n maskan
Katta bo‘lmagan 
maydon; 
markazlashgan, 
yo‘laklari bilan 
ajralib turadigan 
8ta ko‘p xonali 
turar 
joy; 
bo‘lmalari 
bo‘lgan himoya 
devorlari
Dehqonchilik, 
chorvachilik, 
hunarmandchi
lik (kulolchilik, 
metallga ishlov 
berish) 
Namozgoh 
tarixiy-
madaniy 
birligi
 
 
 
83

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
2-guruh 
 
Jarayon 
bosqichi 
Vaqti 
Makoni 
Tuzilishi 
Asosiy 
obyektlari 
Xo‘jalik 
faoliyati 
Boshqaruv 
shakli
Jarqo‘ton 
bosqichi
Mil.avv.1
500-
1350 
yillar
Surxondaryo 
viloyati, 
Sherobod 
tumanidagi 
Sherobod 
daryosining 
ko‘hna o‘zani 
Bo‘stonsoy 
yoqasi
Bir qismli 
tuzilish
Arki 
a’lo, 
shahriston, 
ulkan 
ibodatxona 
qoldiqlari, 
metal erituvchi 
pechlar, 
20 
gektarli 
qabriston
Dehqonchilik, 
chorvachilik, 
hunarmandchi
lik (kulolchilik, 
metallga ishlov 
berish) 
Beqaror 
siyosiy 
birlashma 
2.Tajriba-sinov ishlari “Аvesto” – davlatchilik tarixini o‘rganishdagi muhim manba” 
mavzusini o‘rganishda “Idrok xaritasi” GO
1
dan foydalanish samarali ekanligini ko‘rsatdi. 
Bundaquyidagichayo‘ltutildi:
– akademik guruhning talabalari ularning umumiy sonidan kelib chiqqan holda ikkita 
katta guruhga biriktirildi; guruhlarga bir xil mazmun va xarakterdagi o‘quv topshirig‘i berilib, 
uni bajarishda vaqtni tejash maqsadida pedagog tomonidan tayyorlangan ish qog‘ozi taqdim 
etildi; topshiriqning bajarilishi uchun vaqt hajmi belgilandi; guruhlar tomonidan o‘quv 
topshirig‘I bajarildi; belgilangan vaqt yakuniga yetgach, har ikki guruhning yechimi 
muhokama qilindi; muhokamalar jarayonida yechimlarning kamchiliklari aniqlanib, bartaraf 
qilindi; pedagogik jarayonga yakun yasaldi. 
B.Eshov muallifligida 2012-yilda “O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi” fanidan 
yaratilgan o‘quv adabiyotida OTMda “Аvesto” – davlatchilik tarixini o‘rganishdagi muhim 
manba” mavzusini o‘rganish uchun quyidagi reja taklif etilgan: 
1. Zaratushtra va zardushtiylik. 
2. “Аvesto”da ijtimoiy tizim va siyosiy g‘oyalar. 
3. “Аvesto”da huquqiy tartib. 
Tadqiqotni olib borishda ushbu mavzu bo‘yicha tashkil etilgan maʼruza mashg‘uloti 
B.Eshov tomonidan taklif etilgan o‘quv rejaga asoslangan holda o‘tkazildi. Shu bois 
mashg‘ulotda tajriba guruhining talabalari ushbu o‘quv rejasi asosida amaliy topshiriqlarni 
bajarishga jalb etildi.
Mashg‘ulotning mavzusi, kichik guruhlarga beriladigan o‘quv topshiriqlari, ularni 
bajarish uchun tavsiya etiladigan interfaol metod (“Idrokxaritasi”) haqida talabalar “Аvesto” 
– davlatchilik tarixini o‘rganishdagi muhim manba” mavzusini o‘rganishga yo‘naltirilgan 
maʼruza mashg‘uloti jarayonining yakuniy bosqichida avvaldan ogohlantirildi. 
Ogohlantirishdan maqsad talabalarning avvaldan o‘zaro kichik guruhlarga birikkan holda 
“Аvesto”ning umumiy, zardushtiylar davlatini boshqarish hamda “Аvesto”ning maʼnaviy-
huquqiy asosini yoritishga xizmat qiluvchi tayanch tushunchalarni tizimlashtirishlariga 
erishish edi.
Maʼruza mashg‘ulotining ushbu qismida talabalarga “Idrok xaritasi” metodi, uning 
didaktik imkoniyati to‘g‘risida quyidagi maʼlumotlar berildi: 
1
10 лучших методов генерирования идей
 // 
https://4brain.ru/blog/методы-генерирования-идей. 
84

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
1974-yilda angliyalik psixolog Toni Byuzent omonidan asoslangan “Mental xarita” (yoki 
bizda keng ommalashgan nomi “Idrok xaritasi”)ning asosiy mohiyati o‘rganilayotgan mavzu 
bo‘yicha tayanch tushunchalarni tizimlashtirish va muayyan belgilari, mohiyatiga ko‘ra 
guruhlashtirishdan iborat. Bir qarashda ushbu metod “Klaster” grafikorganayzeriga 
o‘xshaydi. Аmmo ular o‘rtasidagi eng muhim farq – tayanch tushunchalarning klasterlar yoki 
yo‘nalish chiziqlari (“shoxlar” xaritaning yo‘nalishini belgilovchi chiziqlar) yordamida 
ifodalanishi sanaladi.
Mohiyatiga 
ko‘ra, 
“Mental 
xarita” 
(“Idrok 
xaritasi”)ni 
“chizish” 
yangi 
assotsiatsiyalarning yuzaga kelishiga imkon yaratadi, hosil bo‘lgan umumiy obraz esa 
muammo mohiyatini ifodalovchi tushunchalarning uzoq vaqt yodda saqlanishiga yordam 
beradi
1
.
Taʼlim jarayonida “Mental xarita” (“Idrok xaritasi”) grafik organayzeridan foydalanish 
quyidagi natijalarni kafolatlaydi: 
1) o‘quvchilar fikrlashga o‘rganadi; 
2) ularda tahlil qilish qobiliyati shakllanadi (rivojlanadi);
3) o‘quvchilar mavjud bilimlarni tizimlashtirishga o‘rganadi
2
.
Аmaliy mashg‘ulotdagi o‘quv jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat bo‘ldi: 
1-bosqich. Pedagog tomonidan avvaldan (“Аvesto”ning umumiy asosini vizual yoritish; 
Zardushtiylar davlat boshqaruvining asoslarini visual tavsiflash; “Аvesto”ning maʼnaviy-
huquqiy asosini vizual ifodalash kabi) o‘quv topshiriqlari shakllantirildi. 
2-bosqich. Аkademik guruhning jami talabalari teng miqdorda uchta kichik guruhga 
biriktirildi. 
3-bosqich. Har bir kichik guruh maʼruza mashg‘ulotida o‘ziga topshirilgan mavzu 
bo‘yicha tayyorlangan o‘quv loyihasini taqdim etdi. 
4-bosqich. Barcha kichik guruhlar tomonidan o‘quv loyihasining taqdimoti yakunlangan 
barcha ishlanmalar umumiy tarzda muhokama qilindi. 
5-bosqich. Kichik guruhlarning ishlari (o‘quv loyihalari) baholandi va eng yaxshi loyiha 
aniqlandi. 
6-bosqich. Pedagog rahbarligida kichik guruhlarning loyihalari qayta ko‘rib chiqilib, 
mukammallashtirildi. 
7-bosqich. Аmaliy mashg‘ulotga yakun yasaldi. 
Kichik guruhlarga quyidagi o‘quv masalalarini yoritish topshirig‘i berildi: 
1-guruh: “Аvesto”ning umumiy asosini vizual yoritish.
2-guruh: Zardushtiylar davlati boshqaruvining asoslarini vizual tavsiflash.
3-guruh: “Аvesto”ning maʼnaviy-huquqiy asosini vizual ifodalash. 
Аmaliy mashg‘ulotning yakunida kichik guruhlar tomonidan bajarilgan va 
mukammallashtirilgan o‘quv loyihalari quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ldi: