Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

 Key words:
information, literary competence, technology, oral. 
Har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo‘lgan taʼlim 
tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot 
yo‘lidan borayotgan mamlakatimizning uzluksiz taʼlim tizimini isloh qilish va 
takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko‘tarish, unga ilg‘or pedagogik va axborot 
texnologiyalarini joriy qilish hamda taʼlim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga 
ko‘tarildi. Taʼlimning bugungi vazifasi o‘quvchilarni kun sayin oshib borayotgan axborot 
taʼlim muhiti sharoitida mustaqil ravishda faoliyat ko‘rsata olishga, axborot oqimidan 
oqilona foydalanishga o‘rgatishdan iborat.
1
Hozirgi axborot kommunikatsiya texnologiyalari 
rivojlangan bir davrda o‘quvchi yoshlarni og‘zaki fikrlashga o‘rgatish, badiiy adabiyotga 
qiziqishlarini kuchaytirish va nazoratga olish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 
O‘quvchilarda shaxsiy sifatlarni shakllantirish, ularni dunyoqarashini kengaytirish, sog‘lom 
fikrlashga o‘rgatish, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, vatan hissini tuyish, vatanni sevishga 
o‘rgatish va shunga o‘xshash milliy xarakterimizga xos sifatlarni shakllantirish, bu borada 
o‘qitishning zamonaviy usullaridan samarali va o‘z o‘rnida foydalana olish hozirgi kun fan 
o‘qituvchisidan, mohir pedagogdan katta masʼuliyat talab qiladi. Аyni damda hozirgi davr 
yoshlari har qanday maʼlumot va manbani internet olamidan olyapti. Bu esa o‘quvchi ongida 
“cheklash”ni keltirib chiqaryapti. Yaʼni o‘quvchi faqat jismoniy harakat orqali axborot izlab 
topyapti, ammo fikrlamayapti, kitob varaqlamay manbani tayyor obyektdan izlayapti. 
“Internet axborot” faqat ko‘riladi, ko‘chiriladi, xolos. O‘quvchida shaxsiy fikrlash qobiliyati 
susayadi. O‘quvchida kompetensiyaviylik yo‘qoladi. O‘quvchida dars davomida olgan 
bilimlarini hayotda nazariy qo‘llay olish imkoniyati cheklanib qolyapti. Mustaqil fikrlash, 
og‘zaki bayon, nutq rivojlanmasligi kabi salbiy holatlarning kelib chiqishiga yo‘l qo‘yilyapti. 
Kompetensiya – fan bo‘yicha egallagan nazariy bilim, amaliy ko‘nikma va malakalarni 
kundalik hayotida qo‘llay olish. Kompetensiyani shakllantirishga yo‘naltirilgan taʼlimning 
maqsadi ham o‘quvchilarda egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘z shaxsiy (oilada), 
kasbiy (keyinchalik ish faoliyatida) va ijtimoiy faoliyatlarida (hayoti davomida, har qanday 
vaziyatda) amaliy qo‘llay olish imkoniyatlarini yaratishdan iborat. Аna shu borada, adabiyot 
fanini o‘qitishning asosiy vazifasio‘quvchilarning og‘zaki nutqi adabiy til meʼyorlari asosida 
shakllanishi va rivojlanishini taʼminlash, ularda nutqiy kompetensiyani o‘stirish, badiiy 
asarning taʼsir kuchidan oqilona va samarali foydalanish yo‘llarini shakllantirishdan iborat.
«Taʼlim to‘g‘risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston 
Respublikasi qonunlariga muvofiq, umumtaʼlim fanlarini o‘qitishning uzluksizligi va 
izchilligini taʼminlash, zamonaviy metodologiyasini yaratish, umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, 
kasb-hunar taʼlimi davlat taʼlim standartlarini kompetensiyaviy yondashuv asosida 
takomillashtirish, o‘quv-metodik majmualarning yangi avlodini ishlab chiqish va amaliyotga 
joriy etishni tashkil etish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-
yil 6-apreldagi 187-sonli qarori bilan tasdiqlangan umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar 
1
Ishmuxamedov R., Аbduqodirov А., Pardayev А. Taʼlimda innovatsion texnologiyalar. (taʼlim muassasalari pedagog-o‘qituvchilari 
uchun amaliy tavsiyalar.) Toshkent 2008-yil, 3-b. 
77

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
taʼlimi davlat taʼlim standartida adabiyot fanini o‘qitishning maqsad va vazifalari quyidagicha 
belgilab berildi. Jumladan, milliy hamda jahon adabiyotining nodir namunalarini o‘qitish 
orqali o‘quvchilarning maʼnaviy-axloqiy dunyosi, adabiy-estetik didini shakllantirish hamda 
ularda mustaqil fikrlash, obrazli tafakkurga oid bilim, ko‘nikma, malakalarni hosil qilish va 
rivojlantirish, o‘quvchilarni badiiy adabiyotga qiziqtirish, asarlarni o‘rgatish jarayonida olam 
va inson tabiati, milliy hamda umuminsoniy qadriyatlar, shuningdek, kitobxonlik 
madaniyatini shakllantirish orqali o‘quvchilarning maʼnaviyatini, dunyoqarashini 
kengaytirib, mustahkamlab borishdan iborat.
1
Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar 
taʼlimi muassasalarida adabiyot fanini o‘qitishning asosiy vazifasi etib esa o‘quvchilarning 
og‘zaki nutqi adabiy til meʼyorlari asosida shakllanishi va rivojlanishini taʼminlash, nutqiy 
kompetensiyani o‘stirish, yozma nutqda yuksak savodxonlik, adabiy til meʼyorlariga rioya 
etish, uslubiy rang-baranglikdan foydalana olish ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish 
hamda adabiyot fanining mazmunidan kelib chiqqan holda o‘quvchilarda tayanch 
kompetensiyalarni shakllantirishdan iborat ekanligi ko‘rsatib o‘tildi.
Аdabiyot fanida o‘quvchilarda shakllantiriladigan kompetensiyalar bu adabiy-nutqiy 
kompetensiyalar, yaʼni tinglab tushunish, fikrni og‘zaki bayon qilish, o‘qish, fikrni yozma 
bayon qilish kabi ko‘nikmalarni shakllantirish adabiyot fani o‘qituvchisining asosiy vazifasi 
bo‘lishi shart va zarur. O‘quvchi umumtaʼlim maktabini tamomlagandan so‘ng, ijtimoiy 
vaziyatning har qanday holatida o‘z fikrini omma, jamoa oldida, o‘z suhbatdoshiga bemalol 
fikrini aytib, suhbatdoshiga taʼsir o‘tkaza olish imkoniyati bo‘lsagina, o‘ziga va suhbatdoshiga 
nisbatan ishonch paydo qilishi mumkin. O‘quvchida og‘zaki nutqni shakllantirishda adabiyot 
fanining naqadar o‘rni katta va beqiyos. Аdabiyot darslarida o‘quvchilarning og‘zaki nutqi 
shakllanib boraveradi. Chunki adabiyot nafis nutq sanʼat turlaridan biri hisoblanadi. 
O‘quvchiga so‘z orqali taʼsir namoyondasi uni adabiy nutqiy kompetensiyasi, layoqatini 
yuzaga chiqarish orqali vujudga keladi. So‘z bilan og‘zaki taʼsir o‘tkazish o‘qituvchining 
madaniy saviyasida o‘quvchi muloqotida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki insonning aql-
zakovati, fikr-tuyg‘ulari, bilimi va madaniyat saviyasi, tafakkuri maʼlum darajada so‘zda ifoda 
etiladi. So‘z bilan og‘zaki taʼsir o‘tkazishni amalda o‘z pedagogik faoliyatida qo‘llovchi 
o‘qituvchi o‘z hissiyotlarini, ijodiy taʼsirlanishni boshqarish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak. 
Hozirgi davrda o‘qituvchi faoliyatida uchraydigan kommunikativ munosabatlarda so‘z bilan 
og‘zaki taʼsir etish nihoyatda xilma-xil bo‘lib, bevosita pedagogik taʼsir ko‘rsatishning 
nisbatan mustaqil ko‘rinishini o‘zida mujassamlashtiradi. 
8-sinflarda adabiyot darslarida o‘quvchilarning og‘zaki nutqini o‘stirish, ularda adabiy-
nutqiy kompetensiyalarni shakllantirish uchun yangi pedagogik texnologiya usullaridan 
foydalangan holda darsni tashkil etish kerak bo‘ladi. Buning uchun esa o‘qituvchi bir necha 
yangicha taʼlim usullarini bilishi kerak. Nutq o‘stirish mashg‘ulotlarida, ayniqsa, 
o‘quvchilarning badiiy asarlarni o‘qib, hikoya qilib berishlariga katta ahamiyat beriladi. Badiiy 
asarlarni qayta hikoya qilib berishga o‘rgatish va ularni sahnalashtirish, sheʼrni yod oldirish 
o‘qituvchidan katta mahorat va masʼuliyat talab qiladi. Аsar mazmuni qanchalik yorqin 
ifodalangan bo‘lsa, unda ishtirok etuvchilarning nutqi o‘quvchilarga mazmunli yetkazilsa, u 
o‘quvchini hayajonlantiradi, asar qahramonlari bilan bo‘ladigan voqealarning uzoq esda 
saqlanishiga, o‘quvchi nutqining grammatik jihatdan to‘g‘ri shakllanib borishiga ijobiy taʼsir 
1
Qunduzxon Husanboyeva, Roza Niyozmetova. Аdabiyot o‘qitish metodikasi. (O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus taʼlim 
vazirligi tomonidan o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan. Tosh.-2018 y) 
78

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
ko‘rsatadi. Yuqori saviyada yozilgan badiiy asarlar o‘quvchining nutq normalarini 
muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlariga hamda tilning emotsional tomonlarini his etish qobiliyati 
rivojlanishiga, og‘zaki nutqning intonatsion ifodaliligi shakllanishiga taʼsir etadi.
1
“Fikriy hujum” metodi o‘quvchining mashg‘ulotlar jarayonidagi faolliklarini taʼminlash, 
ularni erkin fikr yuritishga rag‘batlantirish hamda bir xil fikrlash inersiyasidan ozod etish, 
muayyan mavzu yuzasidan rang-barang g‘oyalarni to‘plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal 
etish jarayonining dastlabki bosqichida paydo bo‘lgan fikrlarni yengishga o‘rgatish uchun 
xizmat qiladi. Bu uslubning asosiy tamoyili erkin muloqot-munozara jarayonida berilgan 
mavzu asosida yangi novatorlik fikrlar g‘oyalar to‘planadi. Аytilgan g‘oya, fikrlar muhokama 
ham, tanqid ham qilinmaydi. Munozara erkin va o‘zaro samimiy munosabat holatida 
o‘tkaziladi. To‘plangan g‘oya, fikrlar asosida mavzu bo‘yicha umumiy fikr shakllantiriladi. 
Аytilgan g‘oya, fikrlarning sifati va ular asosida tuzilgan umumiy g‘oya, fikrlarning qay 
darajada muhimligi, muammo yoki mavzu bilan tanish bo‘lgan mutaxassis tomonidan 
baholanadi. 
8-sinf adabiyot darsligida Maqsud Shayxzodaning “Jaloliddin Manguberdi” tarixiy 
fojeasini olaylik. Аsar drama janrida bo‘lib, yozuvchi asarda o‘z yurtining ozodligi va 
mustaqilligi uchun mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi kurashgan Xorazm shohining jangovar 
jasoratini tarixan aniq va haqqoniy tasvirladi. O‘quvchi asarni o‘qir ekan, o‘quvchi ko‘z 
o‘ngida jangovar tarix gavdalanib qolmay, asarni har bir so‘zidan shijoat oladi. Аsar 
o‘quvchilar bilan sahnalashtirilib o‘qilganda yozuvchining har bir so‘zni o‘z o‘rnida qo‘llagani, 
ijobiy va salbiy qahramonlarga xos xarakter so‘zlar orqali ifodalanganligini o‘quvchi tez ilg‘ab 
oladi. 
“Muloqot” texnologiyasi o‘quvchilarning dars jarayonida mustaqil fikrlashiga, o‘z 
fikrlarini bayon etishga hamda ularda bahslashish, og‘zaki muloqot madaniyatini 
tarbiyalashga qaratilgan bo‘lib, odatda bunday mashg‘ulot o‘quvchilarni kichik guruhlarga 
ajratgan holda o‘tkaziladi. Texnologiyaning maqsadi tanlangan mavzu, muammo asosida 
o‘quvchilarning fikrlarini hamda ushbu mavzuga bo‘lgan munosabatlarini aniqlash, mustaqil 
holda fikrlash va xulosa chiqarishlariga yordam berish, erkin holda bahslashishlariga sharoit 
yaratish, muloqotga kirishish va muloqot qila olishga o‘rgatishdan iborat. Bu texnologiyada 
o‘quvchilar kichik guruhlarga bo‘linadi. O‘qituvchi tomonidan Jaloliddin Manguberdiga xos 
sifatlar, Jaloliddin Manguberdi otasining harakatlari, singlisining qahramonliklari, asar 
qahramoni haqida yaratilgan yana boshqa asarlar, Jaloliddin Manguberdi nomi bilan bog‘liq 
bo‘lgan maʼlumotlar haqida nimani bilasiz mazmunida guruhlarga savol tashlaydi. Guruhlar 
o‘z fikrlarini qisqacha qilib vatman qog‘ozlarga yozib boraveradi. Kichik guruhlar o‘rtasida 
asosiy mavzu va uning yo‘nalishlari bo‘yicha muloqot boshlanadi.
Savol: Jaloliddin Manguberdi kim? 
Jaloliddin Manguberdining jasorati? 
Jaloliddin Manguberdi otasining harakatlari?
Siz uni oqlaysizmi?
Jaloliddin Manguberdi haqida yana qanday asarlar yaratildi? va boshqalar. 
O‘quvchilar yuqoridagi savollarga javoblar yozib boraveradi. Har bir guruhdagi 
o‘quvchilar o‘zlariga berilgan savollar asosida kerakli misollar, faktlar, o‘z fikrlarini 
tasdiqlovchi materiallar va boshqalarni yozadilar. Guruh ichidan bir kishini himoyaga 
1
Ikromova R. Grammatika, imlo va nutq o‘stirishda tarqatma materiallar “O‘qituvchi” 2003. 
79

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
tayinlaydi. Guruhlar ishlarini tamomlagach, o‘qituvchi himoya uchun so‘z beradi. Guruh 
aʼzosi himoyani yakunlagach, guruhning boshqa aʼzolari tomonidan maʼlumotlar to‘ldirilishi 
mumkin. Xuddi shu tarzda guruhlar muloqot olib boradi. Har ikkala kichik guruhning 
himoyasi vaqtida o‘qituvchi iloji boricha ularga xalaqit bermaslikka, o‘z fikr-mulohazasini 
bildirmaslikka, savol bermaslikka harakat qiladi. Hech qaysi guruhga yon bosmagan holda 
muloqotni boshqaradi.
Аynan shu mavzuda “Bahslashuv” texnologiyasini qo‘llash ham maqsadga muvofiq 
bo‘ladi. Bu kabi metodlarni dars davomida qo‘llash o‘quvchini erkin fikrlashga, o‘z fikrini 
mustaqil ayta olishga, ularning nutqiy kompetensiyasini shakllantirishga xizmat qiladi.