|
ILMIY AXBOROTNOMA
FALSAFA
2016-yil, 2-son
buyumlar tayyorlash ham rivojlangan bo‘lib, ularda real mavzular bilan birgalikda mifologiya sujetlar
ham o‘z aksini topgan.
Tasviriy san’atning rivojlanishi mil. av. IV asr – mil. IV asrda namoyon bo‘ldi. Bu davrda
nafaqat rangtasvir, haykaltaroshlik san’at turlarining me’morchilik bilan uyg‘unlashganligini ko‘ramiz.
Ushbu davrdagi haykaltaroshlik loy, gips, tosh kabi materiallarni o‘zlashtirib, inson qiyofalari
(shohlar, ma’budlar, jangchilar, sozandalar, masxarabozlar, bolalar)ni gavdalantirgan. Dalvarzintepa
devoriy rasmlarida mavzularning xilma-xilligi va ularning mahoratli ishlanganligining guvohi
bo‘lishimiz mumkin. Devoriy rasmlar va haykaltaroshlikning bu davrdagi rivojlanishida diniy
tushunchalar, turli etnomadaniy oqimlar katta ta’sir qilgan. Masalan, O‘zbekistonning janubiy hududi
haykaltaroshligida (Ayritom frizi, Dalvarzintepadagi budda ibodatxonasi, Fayoztepa, Qoratepa) budda
dini bilan bog‘liq bo‘lgan Gandhar haykaltaroshligi maktabi bilan aloqalar bor. Eftalitlar davrida
mahobatli san’at yanada yuqori cho‘qqiga ko‘tarilgan. Bunday tasviriy san’atning nodir namunalari-
dan biri Bolaliktepa devoriy suratlari bo‘lib, ularda qahramonlar hayotining tantanali lavhalari o‘z
aksini topgan [2].
Ilk o‘rta asrlarda (V-VIII asr) san’at sohasiga yangi g‘oyalar kirib keldi. Bu davrda badiiy
metall sohasida oltin, kumush, jezdan turli shakldagi buyumlar tayyorlanib, katta yutuqlarga erishiladi.
Bu davrda diniy e’tiqod va tasavvurlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan tasviriy san’atda ma’budalarning
haykalchalarini yasash keng tarqalgan. Bu haykalchalar O‘zbekistonning turli viloyatlarida yashagan
aholining antropologik ko‘rinishi, kiyim-boshlari, qurol-yarog‘lari va boshqalar to‘g‘risida tasavvur
beradi. V-VIII asrlar tasviriy san’at asarlari - Afrosiyob devoriy suratlari katta mahorat bilan ijro
etilgan.
Islom dinining kirib kelishi sekin-asta devoriy rasmlarni cheklab qo‘ydi. Uning o‘rniga bezak
san’ati, naqshlar rivoj topdi. Yog‘och o‘ymakorligi, ganch o‘ymakorligi, badiiy metall, kulolchilik
sohalarida yangi bo‘lmish islom estetikasi hukmronlik qilsa, amaliy san’atning kashtachilik,
gilamdo‘zlik turlarida xalq hunarmandchiligining badiiy an’analari o‘z aksini topgan.
Temuriylar davrida miniatura san’ati gullab yashnadi. Miniaturachi rassomlarning ijodida
chuqur diniy falsafa, tasavvuf tushunchalari va g‘oyalari o‘z aksini topdi. Bu jarayonda Behzod ijodi
va uning maktabi alohida o‘rin tutadi. Uning shogirdlari qatorida Mirak Naqqosh, Kosim Ali,
Mahmud Muzahhib kabilarni aytishimiz mumkin. Behzod va uning shogirdlari noyob san’at asarlarini
yaratishdi, dunyo madaniyatini boyitishdi. Temuriylar davrida tasviriy san’at faqatgina miniatura
sohasida emas, Amir Temur saroylari bezagida, hukmdorning oila a’zolari va safdoshlari rasmlari,
jang lavhalari, bazmlar tasvirlari bo‘lganligi haqida ma’lumot mavjud.
Temuriylar davrida mahalliy an’analar bilan bir qatorda O‘rta Sharq mamlakatlarining badiiy
an’analari ham o‘zlashtirilgan. Buyumlar bezagida o‘simliksimon, «girih» ko‘rinishidagi geometrik
naqshlar, arab xattotligi hukmronlik qilgan. Shu bilan birga hayvon va osmon jismlari mavzui
uyg‘unlashgan. Temuriylar davri amaliy san’at tarixida juda katta o‘rin egallaydi. Ushbu davrdagi
me’moriy bezaklar, kulolchilik san’ati, badiiy shishasozlik, naqqoshlik san’ati yutuqlari bugun O‘rta
Sharqda tan olingan. Masalan, kulolchilikda XV asrdan xitoy chinnisi ta’sirida yangi usul shakllangan.
Kulolchilikda ko‘proq yangi usuldagi oq-ko‘k sir ishlatilgan [3].
XVI asr oxiri – XVIII asrda san’at rivojlanishi pasayishi kuzatiladi va unda asosan o‘tgan
davrlar badiiy an’analari saqlanib qolingan. Amaliy san’at turlaridan to‘qimachilik, gilamchilik, palos
to‘qish, zargarlik, kulolchilik, charm, tosh, yog‘och, metallga badiiy ishlov berish asta-sekin
rivojlangan.
XVI-XVII asrlarda Buxoro, Samarqand, Shohruhiya shaharlarida kitobat san’atida ancha
muvaffaqiyatlarga erishilgan. Bunga Mahmud Muzahhib. Chag‘ri Muxassin, Muhammad Murod
Samarqandiy ijodlari namuna bo‘lishi mumkin. Biroq, XIX asrning boshlarida yaratilgan
qo‘lyozmalardagi suratlarda avvalgi badiiy nafosat ko‘rinmaydi. Hind, Qoshg‘ar, Eron miniatura
maktablariga taqlid ortdi.
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida amaliy san’atning taraqqiyoti murakkab kechgan. Buning
asosiy sabablaridan biri, unda yangi uslublar, yangi siymolar, yechimlar paydo bo‘lgan. Chor
imperiyasi istilosidan so‘ng, mahalliy an’anaviy san’atning badiiy tekstil sohasida Rossiyadan
keltirilgan bo‘yoqlar ishlatilgan, kulolchilikda ruhli sirlar qo‘llanilgan va hokazo. Bu esa asta-sekin
badiiy an’ananing o‘zgarishiga olib kelgan. Masalan, badiiy metall sohasida naqshlar tizimiga hayvon,
ko‘shk, memoriy obidalar tasviri ham kiritilgan. Kulolchilik sohasida ham yangi tasvirlar mavjud.
Bular qatorida: musiqa asboblari, pichoq, miltiq, ko‘za, choynak, hayvonlar, ko‘shklar tasviri
uchraydi.
54
Do'stlaringiz bilan baham: |
