Исо жабборов буюк хоразмшоҳлар

батларининг ўрнатилиш и учун ҳал қилувчи ом ил бўлган.
Б ундай м уҳим тарихи й ҳ о д и са археологи к топ и лм алар
би лан тасди к дан ади . М азк ур ж араён ж е з ва тем и р н и н г
к аш ф эти ли ш и би лан яна ҳам равнақ топ ади . А сли
Б ую к И п ак й ўл и н и н г бош л ан и ш риш талари ҳам м а з­
кур ж араён би лан б о ғ л и қ д е с а хато бўлм ай ди .
Т адқиқотчилар ан и қ даш и ч а, м асалан, М есопатам и я
ўш а даврларда, яъни III м и н ги н ч и й илларда би р н еч а
савдо йўлларига эга бўлган: ж ан уби й д ен ги зга Т и ф ва
Е вф рат дарёлари орқали Ф о р с бўғози га чиқадиган йўл
м ис конларига ва қим м ат баҳо ёғоч маҳсулотларига
ол и б борган; ш арқий қуруқчилик би лан ўтадиган йўл
Э рон тоғ конларига, А ф ғ о н и с т о н н и н г с и м о б ва л а зу ­
рит чиқадиган ҳудудига, ун дан Ўрта О си ё ва Ҳ и н д и с -
тонгача ети б борган; вақти-вақти би л ан м азкур савдо
алоқалари хавф -хатарга қараб ўзгари б турган. Бундан
таш қари Ш и м ол и й ва ғарби й сав до йўллари мавжуд
бўл и б, улар ш и м олда Таврия ва К и ч и к О си ё м ис ва 
4
кумуш конларигача; ғарбда ю қори Е вф рот ва Т и ф во-
д и й с и орқали С ирия ва Ф и н и к и я д е н г и з портларига
ч иқиб кемаларда ҳатто К и п р ороли ва Қ ор а д ен г и з
34

---

соҳилларигача ети б борганлар. К ддим А сси р и я , Б об ил
орқали м азкур марш рутларда Ўрта О си ё карвонлари
антик даврлардаёқ ўтганлигини ф араз қилиш қийин
эм ас. Бунга дал ил си ф ат и да ш арқ ўлкаларидаги б и н о ­
корлик қурилиш анъаналари айрим усулларининг, отлиқ
қуролланиш и ва ри ц арлик аслаҳаларн ин г, баъзи са н ъ ­
ат нам уналари ва ҳун арм ан дч или к м аҳсулотларининг,