Islom tarixi va falsafasi

2.dindorlarning o’z dinlari holatini baholashga yo’naltirilgan usul.
Shu tarzda fenomenologiya dinlarning dindorlar uchun bo’lgan ahamiyatidan qat’iy nazar so’nggi tugal yaxlitlik deb hisoblovchi dinga nisbatan yuzaki qarashni bartaraf etadi.
Din fenomenologiyasi dinshunoslikning XX asr boshlarida Evropada yuzaga kelgan bir sohasi bo’lib, zamonaviy G’arb falsafasida fenomenologiya sof tafakkur va inson mavjudligining tarkibini tahlil etish usuli sifatida namoyon bo’ladi.

Din fenomenologiyasining ko’pchilik namoyandalari diniy tafakkurni tahlil etishda E.Gusserl (1859-1938) uslubini qo’llashga harakat qiladilar. Ularning ilmiy izlanishlarining tarkibi diniy tafakkurni dinning aniq tarixiy sub’ekti bo’lmish dindorlardan ayri holda o’rganish va diniy tafakkurni asl tarkib va mohiyatlar uyg’unligidan xulosa qilishdir. Fenomenologiya fenomenlar (tashqi qiyofa, ko’rinish) haqidagi va ular uchun fan, ya’ni parapsixologiyadir. Din fenomenologiyasining ruhi – bu ishonch, din va ma’rifat ziyosi.

Din fenomenologiyasi – fenomen, namoyon bo’luvchi, ko’zga ko’rinuvchi narsa bo’lib, fenomenologiya ko’zga ko’rinuvchi narsaning sistematik shaklda tadqiq qilinishidir. Dinning ko’zga ko’rinuvchi, tashqarida aks etuvchi jihatlarini o’rganuvchi ilm soxasiga din fenomenologiyasi deyiladi.
Din fenomenologiyasi, tarixiy shakllanishlarni e’tiborga olmagan holda diniy fakt va voqe’likni bizga namoyon bo’lgan jihatlarini asosiy o’ringa ko’taradi. Turli dinlarning ibodat va marosimlarini, muqaddas joy, zamon, narsa va shaxsiyatlarini tadqiq qilib, mushtarak jihatlarini topishga harakat qiladi. Shuning bilan birga dinda ko’zga tashlanmaydigan narsalar ham bo’lib turadi. Ular ham bir vaqtlar kelib, o’zlarining mavjudliklarini xis qildiraolsalar, tatbiq qilish uchun munosib mavzuga aylanadilar.
Din fenomenologiyasi, diniy tuyg’u va bu tuyg’uning ko’rinishlari deyarli butun dunyoda bir-biriga o’xshashiga ishora qiladi; barcha dinlarning asli va g’oyasining bir ekanligini isbotlashga harakat qiladi. Shuning bilan birga diniy ramz (belgi) larda yashirgan ma’nolarni ochish va majoziy so’zlarning muqaddas mazmunini yortish kabi ishlar ham uning vazifalariga kiradi.
Din fenomenologiyasi, materiallarini dinlar tarixidan oladi. Lekin u bu materiallarga tarixiylikdan ham ko’ra ko’proq sistematik jihatdan yondashadi. Shunday qilib diniy asoslar, diniy fenomen va shakllanishlarni muqoyasa qiladi. Din fenomenologiyasi boshqa din ilmlarini bilan ba’zi nuqtalarda birlashishiga qaramasdan, mustaqil bir ilm soxasi sifatida, ba’zan farqlangan jihatlari ham bo’lib turadi.
Мамлакатимиз мустақииликни қўлга киритгач, барча соҳалар каби диний соҳада ҳам салобатли ислоҳотлар амалга оширилди. Ислом динимиз, аждодларимиз зиёратгоҳлари, анъаналаримиз қайта тикланди. Ислом дининг 5 арконини амалга ошириш учун барча шароитлар яратилди. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 29-моддасида эътиқод эркинлиги, 31-моддасида виждон эркинлиги тамъминланиши белгиланганганлиги ва Юртбошимиз қўл остиларида амалга оширилган қатор ўзгаришларга қарамай, юртимизда мавжуд сиёсатимизни ўзгартириш, янги тизимни ўрнатишга қаратилган бир қанча оқимлар ўз фаолиятини яширинча олиб бормоқдалар. Улар ўз ғояларини ёш, диний савияси паст, ижтимоий химояга мухтож қатламга қаратмоқдалар. Улар юқоридагилар орасидан мутаассиб бўлган манқуртларни тайёрламоқдаларки, улар нафақат ота-оналари балки ўз юртларининг тинчлигига таҳдид қилмоқдалар. Хуқуқни химоя қилувчи қатор идоралар фаолияти ёрдамида уларни сони анча озайди , аммо уларни буткул бартараф қилишнинг имкони ҳозиргача топилмади. Диний мутаассиблик билан озодликдан махрум этилганлар жазо муддатини ўтаб бўлиб ҳам қайта шу йўлга қадам қўймоқдалар. Бу эса мутаассиб шахсларни, уларни психологиясини чуқур билиш, таҳлил қилиш каби масалаларни олдинга сурмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов мутаассибликнинг диний экстремизм билан боғлиқ ўзига хос хусусияти ва кўринишларига тўхталиб, авваламбор ўз динининг ҳақиқийлигига қаттиқ ишониш, бошқа диний эътиқодларга муросасиз муносабатда бўлиш ва мазкур иллатга йўлиққан одамлар ёки уларнинг гуруҳлари жамиятда беқарорлик тўлқинини келтириб чиқаришига қодирлиги ҳақида алоҳида таъкидлаб ўтганлар.
ХХ асрнинг 80-йиллар охири ва 90-йиллар бошида, дунёда дин омилининг фаоллашуви советлардан кейинги маконда ҳам ўз аксини топди. Бироқ, бу даврда, бир томондан, жамиятда диннинг мавқеи қайта тикланган бўлса, бошқа томондан ана шу асосда можаролар чиқиши учун сабаблар шаклланди. Бундай мураккаб ижтимоий-психологик вазиятда ахоли ва шахсларнинг психологик беқарорлик ҳолати юзага кела бошлади. Кўплаб ёшлар, диний билимга қизиқувчи аммо диний савияси паст бўлган шахсларга етарли билимларга эга бўлмаган инсонлар томонидан нотўғри эътиқод сингдирила бошланди. Буни натижасида бир қанча шахслар ўз эътиқодини “ҳақиқиқий” ҳимоячиси сифатида ўзларининг шахслиликларини яққол кўрсата бошладилар. Юртбошимиз ва ҳукуматимизни оқилона сиёсати билан бу мутаассиб шахслар жамоаси фаолияти назоратга олинди. Аммо кўплаб амалий тадбирлар ўтказилишига қарамай, айрим диний мутаассиб жамоалар фаолияти бу соҳада янада кўплаб илмий тадқиқотлар ўтказилишига туртки бўлди. Шахс ва уни адекват шаккланиши психология фанидаги энг муҳим масалаларидан бири саналиб, у нафақат шахсни манқуртликка айланиши, балки бутун жамиятга катта хавф туғдиришига омил бўлади.