Ислом каримов номидаги тошкент давлат техника университети

6.1 - расм. Физик катталик бирлиги ўлчамини эталондан намунали ва ишчи ўлчаш воситаларига узатишнинг №2 намунавий қиёслаш схемаси

1 – миллий эталон;

2 – бирликлар ўлчамини ўзатиш усули;
3 – нусха эталони;
4 – қиёслаш эталони;
5, 6, 7 – ишчи разрядли эталонлар;
8 – ишчи разрядли эталонлар, бошқа қиёслаш схемалари;

9. 
   – ишчи ЎВ.
   

2.Қиёслаш схемаси ва унинг мазмуни.
Давлатлараро қиёслаш схемалари (МДҲ давлатлари учун) стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш бўйича Давлатлараро кенгаш томонидан тасдиқланади.
Давлат қиёслаш схемалари мамлакатда қўлланилувчи физикавий катталикнинг барча ўлчаш воситалари учун қўлланилади.
Локал қиёслаш схемалари маълум бир корхонада, ҳудудда ва республикада қиёслаш ўтказиладиган ўлчаш воситаларига қўлланилиши мумкин. Қўлланиш соҳасига мувофиқ локал қиёслаш схемаси корхона, ҳудуд ва республиканинг қиёслаш схемаси бўлиши мумкин.
Локал қиёслаш схемалари физикавий катталикнинг ўлчаш воситаси учун давлат қиёслаш схемасига қарама-қарши бўлиши керак эмас. Улар албатта ўзининг қўлланилиш соҳасига қараб давлат қиёслаш схемаларидан ҳоли қилиниб, аниқлаштириб олиниши шарт.
Ўлчаш турлари учун локал қиёслаш схемасини давлат қиёслаш схемаларига зид келмайдиган қилиниб, ишлаб чиқишга йўл қўйилади.
Қиёслаш схемаси икки поғонадан кам бўлмаган бирлик ўлчамини узатиши керак.
Давлат қиёслаш схемасини “Ўзстандарт” агентлиги ишлаб чиқади. Унинг таклифи бўйича давлат схемаси давлат стандарти кўринишида ёки метрология бўйича тавсия кўринишида тасдиқланади.
Давлатлараро қиёслаш схемалари давлат стандартлари сифатида тасдиқланади.
Давлатлараро қиёслаш схемаси элементлари бўлиб барча эталонлар, намунавий ўлчаш воситалари, ишчи ўлчаш восита­лари ва шунингдек бирлик ўлчамини узатиш усуллари (қиёс­лаш усуллари) ҳисобланади.
Маҳаллий қиёслаш схемалари физик катталиклар бирлиги ўлчамини узатишнинг иккидан ортиқ босқичи бўлганда тузилади ва давлатлараро қиёслаш схемаларига зид келмаслиги лозим.
Маҳаллий қиёслаш схемаларига физик катталикнинг фойдаланишда бўлган ёки муомалага чиқарилаётган барча ишчи ўлчаш воситалари киритилади.
Маҳаллий қиёслаш схемаси элементлари бўлиб намунавий ўлчаш воситалари, ишчи ўлчаш воситалари, шунингдек қиёслаш усуллари номлари ҳисобланади; қиёслаш схемасига нусха – эталонлар ва ишчи эталонлар номларини киритишга йўл қўйилади.
Қиёслаш схемасида, одатда, фақат битта физик катталик бирлиги ўлчамини узатиш кўрсатилиши лозим.
Маҳаллий қиёслаш схемасини унинг ДМХ идораси билан келишилгандан сўнг корхона меъёрий ҳужжати сифатида ишлаб чиқилади. Маҳаллий қиёслаш схемаларини шунингдек метрологик институтлар ёки ДМХ юқори идоралари билан келишадиган ДМХ ҳудудий идоралари тузадилар.
Физик катталикларни ўлчаш воситалари учун давлатлараро қиёслаш схемаларини ушбу катталик бирлигининг давлат эталонини сақловчи бўлиб ҳисобланувчи давлат эталонлари бош маркази ишлаб чиқади.
Локал қиёслаш схемаси чизма кўринишида расмийлаштирилади. Қўшимча чизмаларга матн қисмида рухсат этилади.
Қиёслаш схемаси чизмасида қуйидагилар кўрсатилади:
– ўлчаш воситаси гуруҳининг номи, номинал қиймат ёки физикавий катталик қийматининг диапазонлар, бирлик ўлчамини узатиш кетма-кетлиги аниқланувчи муҳим шароитли ўлчаш диапазонлари;

• 
  бирлик ўлчамларини узатиш усулининг номи;
  
• 
  бирлик ўлчамини узатиш тизимида ўлчаш воситасининг бир-бирига тобелиги.
  

Қиёслаш схемаси чизмаси
Қиёслаш схемаси чизмаси воситаларнинг кетма-кет жойлашишини кўрсатади ва улар штрихли чизиқлар билан ажратиб қўйилади.
Ҳар бир жой ўз кетма-кетлиги бўйича номига эга бўлиши керак:
– бирламчи эталони;
– иккиламчи эталон;
– бошқа давла қиёслаш схемасидан ўзлаштирилган эталонлар;
– ишчи эталон – унинг разрядлари (ҳар бир разряд учун алоҳида майдон);
– ишчи ўлчаш воситаси.
Бирламчи эталон майдони остида иккиламчи эталон майдони жойлашади, сўнгра 1-разрядли ишчи эталонлар майдони ва ундан кейин разрядлар кетма-кетлиги бўйича ишчи эталонлар кетма-кет жойлашади. Баъзида, зарурият туғилганда иккиламчи эталон майдони тагида 0-разрядли ишчи эталон майдони жойлаштирилади (масалан, агар давлат қиёслаш схемасига қаралганда 1-разрядли эталонларга бирлик ўлчамни узатишнинг қўшимча пағонаси керак бўлиб қолса).
Локал қиёслаш схемаларида чизманинг юқори майдонида “Бошланғич эталон” деб аталувчи эталон жойлаштирилади. Локал қиёслаш схемаларида кўрсатилган ишчи эталон разрядлари давлат қиёслаш схемаси эталонлари разрядиган мувофиқ бўлиши керак.
Майдонлар сони қиёслаш схемасининг структурасига боғлиқ. Қиёслаш схемаси параметр ва структураларининг миқдорий асосланиш методикаси “ЎДТ. Қиёслаш схемаларини ишлаб чиқишда уларнинг миқдори асосланиш методикаси” асосида юритилади
Майдонларнинг номлари чизманинг чап тарафида, вертикал чизиқлар билан ажратилган қисмида кўрсатилади.
Бирламчи эталон номи икки чизиқ билан ажратилган тўғри тўртбурчак ичига ёзилади. Иккиламчи эталон, ишчи эталон ва ишчи ўлчаш воситаларининг номлари битта чизиқ билан ажратилган тўғри тўртбурчак ичида ёзилади.
Бирлик ўлчамини узатиш усулларининг номи ўлчамни узатувчи ва қиёслаш объекти номлари орасида жойлашга горизонтал авалга ёзилади.
Қиёслаш схемаларида кўрсатилган бирлик ўлчамларини узатиш усулларини унификациялаш мақсадида қуйида келтирилган умумий усуллардан бирига мувофиқ бўлиши керак:

• 
  бевосита солиштириш (яъни воситасиз солиштириш);
  
• 
  компьютер ёрдамида солиштириш (яъни ёрдачи восита сифатида солиштириш);
  
• 
  бевосита ўлчаш усули;
  
• 
  билвосита ўлчаш усули.
  

Бирлик ўлчамларини узатиш усулини кўрсатишда ўлчаш воситасини қиёслашнинг спецификасини қисман ёритишга рухсат берилади.
Бирлик ўлчамини юқоридан пастга узатишда қиёслаш воситасига мос равишда, қиёслаш объектларини боғловчи узун чизиқлар хизмат қилади. Узук-узук чизиқлар бирлик ўлчамини узатиш усули кўрсатилган овалга уланади. Оваллар схема майдонига мувофиқ равишда бўлинувчи штрих чизиқлар кесишмасида жойлашади.
Қиёслаш схемаси элементларининг ўлчамилари бир майдон чегараларида бир хил бўлиши керак. Қиёслаш схемасининг матн қисми киритиш қисмидан ва қиёслаш схемаси элементларига қўшимча маълумот киритиб изоҳ бериш қисмидан ташкил топган бўлади.