Ислом динининг вужудга келиши, унинг моҳияти ва тарқалиши

Тўрт ҳалифа раҳбарлиги даври. 
Муҳаммад 632 йилнинг июн ойида Мадинада вафот этади. Унинг вафотидан сўнг 
ўринбосарлари ѐки ноиблари(арабчада ҳалифалар) давлатни бошқара бошлаганлар. Дастлабки 
тўрт ҳалифа ислом тарихида ўзига хос ўринга эга бўлиб, улар Абу Бакр, Умар, Усмон ва 

---

Алилардир. Иқтисодий ва ҳарбий жиҳатдан мустаҳкамланиб олган араб ҳалифалигининг қўшни 
мамлакатларни босиб олиш учун ҳарбий юришлари-араб истилосининг биринчи босқичи-Умар 
ҳалифалиги даврида (634-644)бошланган. VII аср охиридан VIII acp ўрталаригача араб 
истилочилари аввал Эрон ҳудудини, сўнгра эса Ўрта Осиѐ ерларини тўлиқ босиб олдилар ва бу 
ҳудудларда ҳам ислом динини тарқатдилар. Моварауннаҳрда (икки дарѐ оралиғи-араблар шундай 
ном бергандилар) Сўғд, Хоразм, Турк ѐзувлари ўрнига араб тили ва ѐзуви жорий қилина бошлади. 
Араблар ҳукмронлигига қарши Моварауннаҳр халқлари қаттиқ қаршилик кўрсатдилар. Муқанна, 
Рофи Ибн Лайс, Сумбод Муг, Гурак, Дивашти, Абу Муслим, Ҳамза Ал Хориж, Хорис Ибн Сурайж 
бошчилигидаги йирик халқ қўзғолонлари бўлиб ўтди. Лекин бу қўзғолонлар шавқатсизларча 
бостирилди. Исломнинг дунѐвий дин сифатида вужудга келиши ва бошқа майда динлар ўрнини 
эғаллаши тарихан ижобий роль ўйнади. Чунки унда аввалги динларнинг ижобий хусусиятлари ўз 
ифодасини топган эди. Чунончи, ислом ва унинг муқаддас китоблари бўлмиш «Куръон» ва 
«ҳадисларда» аҳлоқ-одоб, иймон, инсонни улуғлаш, тарбия, инсоний фазилатлар масалалари 
асосий ўринни олган эди. 
IX - X асрларда ташкил топган марказлашган давлатлар. Хоразмшохийлар 
давлати. 
VII асрнинг охири VIII асрнинг бошларида Ўрта Осиѐ араб ҳалифалиги томонидан босиб 
олинди. Ўрта Осиѐ халқларининг арабларга қарши тўхтовсиз чиқишлари ҳалифаликни 
бўшаштирди. Ҳалифа бундай шароитда Ўрта Осиѐ халқларининг юқори табақа қисмидан 
мамлакатни идоpa этишга жалб этмасдан уни бошқариш мумкин эмаслигини тушунди. Натижада 
Ўрта Осиѐдаги ерларни, идора этишни маҳаллий халқнинг ичидан айрим мартабали кишилар 
қўлига топширда. Шу боис энди Ўрта Осиѐда IX асрдан бошлаб мамлакатни бошқаришга 
тортилган оилалар номи билан маҳаллий давлатлар пайдо бўла бошлади. Булар: Тоҳирийлар, 
Сомонийлар, Қорахонийлар, «Разнавийлар, Салжуқийлар, Хоразмшохутар давлатлари эди. Бу 
давлатлар марказлашган мустақил давлатлар бўлиб, ўз бошқарув тизимларига эга эдилар.