Ишнинг умумий тавсифи

Tong, azon, sahar, sahar-mardon, bomdod, subh, subhidam, mardon, tongotar leksemalari tong otish paytini bildiradi. Ushbu leksemalar kunning boshlanish chegarasini ifodalab, kun qismlari mikrosistemasiga element bo‘lib kirishi bilan bir qatorda, tunning tugash chegarasini ham ifodalab, tun mikrosistemasi uchun ham element hisoblanadi.
Kun diniy omillar asosida ham bomdod, peshin, asr, shom, xufton kabi kichik vaqt turlariga bo‘lingan. Namoz paytlari ham quyosh harakatiga asoslangan.
Ayrim tillarda ovqatlanish vaqti asosida ham sutka qismlari ajratiladi. Masalan, ingliz tilidagi lanch so‘zini misol qilish mumkin. Bu so‘z «ikkinchi nonushta» vaqtini bildirib, so-at 10 ³⁰ - 11⁰⁰ larga to‘g‘ri keladi.
Quyosh bota boshlagan payt (oqshom), quyosh botgan payt (kecha), quyosh chiqa boshlagan payt (tong) tun qismlari tizimiga kiradi. Oqshom – xufton qorong‘ulikka ega – ega emaslik va xufton – tong yorug‘likga ega – ega emaslik belgilari asosida privativ oppozitsiyada bo‘ladi. Kun va tunning o‘zi ham antonim leksemalar bo‘lib, bu so‘zlarning antonimligini belgilashda asosiy mezon xususida D. G‘ulomova quyidagi fikrlarni bildiradi: «Vaqt ma’noli antonimlar semem strukturasi bir xil komponentlarga ega bo‘ladi. Bu komponentlardan ikkitasi zid ma’noli bo‘lishi bilan birga antonim so‘zlar semem strukturasida ularning o‘rni ham o‘zaro teskari holatda bo‘ladi. Xuddi shu hodisa tufayli ikki so‘z o‘zaro antonim bo‘ladi: Kun – sutkaning quyosh chiqqandan quyosh botguncha bo‘lgan qismi; Tun – sutkaning quyosh botgandan quyosh chiqquncha bo‘lgan qismi.¹
Bizningcha, kun va tun antonimligining asosiy omili ikkala antonim so‘z semem strukturasida o‘zaro zid bo‘lgan «yorug‘» va «qorong‘i» semalarining mavjudligidir.
Sutka qismlari vaqtning aniq o‘lchov birliklari nomlari, hafta kunlari, oy nomlari, fasl nomlari kabi aniq o‘lchovga ega bo‘lmasada, har bir til egasiga sutka qismlarining davomiylik miqdori taxminan bilinib turadi. Kuz va bahor faslida kun va tuning uzunligi 12 soatdanga to‘g‘ri keladi. Tong taxminan soat 4-6larga, ertalab 6-10larga, choshgoh soat 11larga, peshin 12-2larga, asr 4-6larga, oqshom 7-8larga, kechasi 9-10larga to‘g‘ri keladi.