Ma’naviyat va iroda

MA’NAVIYAT VA IRODA
YUqorida irodaning ma’naviyat tuzilmasiga kirishi qayd etilgan edi. Uning ba’zi bir xususiyatlari, jumla- dan, unga ratsionalizm bilan bir qatorda irratsionalizm xosligi aytib o‘tilgan edi. Irodaning mazmuni to‘laroq ochilishi uchun, yana ba’zi bir qo‘shimchalar qilish lozim.
Iroda eng avvalo insonning muayyan maqsad tanlay bylish va unga erishish uchun o‘zida kerakligicha ichki kuch
^! Islom Karimov. O‘zbekiston: milliy istiqto.t, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. 1-kitob, 81-6.


mmm.21uoig.sot ki1ixopaz1




Ma’naviyat ijtimoiy hodisa sifatida


47


hamda tashqi imkon topa olish (vaziyatni moslashtirish; qobiliyatidir. Iroda aqldan va hissiyotdan shunisi bilan farq qiladiki, uning uchun maqsadga nisbatan «men xoh- layman» qabilidagi kechinmalar emas, balki «kerak», «shunday qilishim shart» singari munosabat xos. SHu bois u doim ham ongli, maqsadga muvofiq, ratsional harakat shaklida namoyon bo‘lmaydi. U ba’zan or-nomus, g‘urur, burch, vijdon ehtiroslari ta’sirida irratsional xulq-atvor ko‘rinishida yuzaga chiqishi mumkin.
Iroda mohiyati va hodisasining juda murakkabligi va ziddiyatliligi ayrim hollarda uni «sabab-oqibat» bog‘- liqligida idrok et ishda qiyinchiliklar tug‘diradi. Fal- safa tarixida irodaga nisbatan bir-birini mutlaqo in- kor qiluvchi qarama-qarshi yondashuvlar, fikrlar va xu- losalar ko‘p bildirilgan. Ayniqsa iroda erkinligi to‘g‘risida. Lekin ularning deyarli barchasi irodani ma’- naviyat unsuri, SHoiengauer va uning izdoshlari esa bu- tun olam jarayoning ng, ayniqsa inson faoliyatining bir- lamchi asosi, deb hisoblaganlar.
Irodaga barqarorlik, sobitlik bilan bir qatorda ma’lum darajada eklektiklik (qorishiqlik), relyativlik (nisbiylik) xos. Unda turli qarama-qarshi jihatlar qorishib ketgan. Iroda determinizmdan tashqaridagi hodi- sa emas. U erkin tanlash, ammo ijtimoiy taqozo etilgan erkin tanlash. To‘g‘ri, maqsadga erishish yo‘lidagi xulq- atvorda, xatti-harakatning har bir unsurida doim ham determinizm aniq ko‘zga tashlanavermaydi. Ba’zan kishi- ning xatti-harakati nomantiqiy tasodifdek tuyuladi, chunki u insonning ongi ostiga taalluqti, oqilona tu- shuntirish qiyin yoki mumkin bo‘lmagan ruhiy holati, ijtimoiy mayllari ta’sirini sezadi.
Lekin irodadagi irratsional va indeterministik ji- hatlarni ortiqcha baholab yubormaslik kerak. Jamiyat miq- yosida iroda axloq va huquq vositasida ancha izchil ra- sionalistik va deterministik talqinga ega bo‘ladi va o‘ziga xos tarzda moddiylashadi.
Maqsad tanlash va unga erishish bilan bog‘liq faoli- yat sifatida iroda axloq va huquqning asosida yotadi. Ammo axloq va huquq irodaning o‘zi emas, balki uni bilvosita ro‘yobga chiqaruvchi, oydinlashtiruvchi, o‘zlarining xos me’-


uuuj.shuoi/.sot ki1ixopaz1




48