(PG’W) * 100 Bu erda : R-foyda normasi; R-foyda massasi ; W-iqtisodiy va ishlab chiqarish xarajatlari;
(RG’Kavans)*100 Bu erda R-foyda normasi; R-foyda massasi; Kavans (Asosiy kapital QAylanma kapital) – korxona avanslangan mablaglari yoki asosiy va aylanma kapitalning O’rtacha yillik Qiymati
Foyda normasi ishlab chikarilayotgan maxsulot xajmiga tugri mutanosib hamda foydalanilgan avanslangan mablagalar Qiymatiga teskari mutanosibdir. SHu tufayli foyda normasi korxona ish samaradorligini integral kursatgichi xisoblanadi.
Foydaning usishiga, chikarilayotgan maxsulot umumiy xajmi uzgarmagan xolda ikki yul bilan: yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish xisobiga, yoki baxoni oshirish xisobiga erishish mumkin. Baxoning usishi ba’zi iqtisodchilarning foyda normasi kursatgichini bartaraf etib bulmaydigan kusurga ega bulgan va shu sababli samaradorlikni ulchash uchun mutlako yaroksiz kursatgich sifatida tankid kilishlariga sabab buldi.
5. Zarar kurish va bankrotlik Bozor iqtisodieti tasodiflardan xoli emas. Bozorda faoliyat kursatayotgan firmalar xar xil vaziyatga tushib kolishi mumkin. Firmaning ishi yurishib tezda boy firmaga aylanishi yoki zararga yulikib bor butidan ajralib kolishi xam xech gap emas. Tadbirkorlik xatari xam mana shunda. Bu xatarni bartaraf etish kilib bulmaydi. Ammo uni kamaytirish mumkin . Buning uchun biror ishga kul urishdan avval uning ijobiy va salbiy tomonlarini xisobga olish talab kilinadi.
Firmani uz foydasi va xatto kapitalidan ajralib kolish extimoli kolishi extimoli tadbirkorlik xatari deyiladi.
Xatar – birinchidan firmaning ishini ukuvsiz yuritishdan, - ikkinchidan firmaga bulmagan xolda vaziyatning uzgarishidan, ya’ni bozorda noaniqlik bulishidan kelib chikadi. Bozordagi resusrlar va tovarlar narxining kutilmaganda uzgarib kolishi mijozlar va sheriklarni aynib ketishi, soliklar va boj pulining uzgarishi, xalqaro vaziyatning keskinlashuvi kabilar xatarni yuzaga chikaradi. Xatarning oldini ola bilish va uni engib utish xamma firmaning xam kulidan kelavermaydi. Firmalar yulikadigan xatarni uch turga bulish mumkin.
1. Ishlab chiqarish xatari. Bu mujallangan xajmida va kerakli turdagi tovarlarni yaratishga raxna soluvchi xavf-xatar.
2. Tijorat xatari. Bu mujallangan resurslarni bozordan ola bilmaslik xavf-xatari.
3. Moliyaviy xatar. Bu firma moliya bozorida va solik tulash soxasida yulikadigan xavf-xatardir. Aytaylik, firma mujallangan kreditni ola bilmaydi va foizi ortib ketadi, firma aktsiyasini narxi tushadi, davlatdan moliyaviy yordam tegmay koladi, natijada firma xatar girdobiga tushib koladi va xakoza.
YUkorida aytilgandek bozorda faoliyat kursatayotgan xar kanday firmaga xatar soya tashlab turadi.
Unda tamoman kutilish mumkin bulmasa uning ta’sirini kamaytirish imkoni bor va bu firmani uziga boglik. Xatarning eng xaloqatlisi bankrot bulish, sinish xavf-xataridir.
Biror bir ishga pul sarflashdan zarar extimolini imkoni boricha kamaytirishning xar xil yul-yuriklari ishlab chikiladi. Eng avval firma xatarini cheklab utish yullarini axtaradi. Kaerga kancha pul kuyish, kaysi soxada ish boshlashdan oldin kaerlarda ish kanday ketayotganligini urganiladi axborot tuplanadi. Axborot tovar narxi, savdo xajmi rakobatchilik vaziyati xarajatlar darajasi, bozorning kengayishi imkoniyati resurslar narxi, reklama xolati va boshka soxalar kamraydi. SHularni taxlil etib, pul kuyish yoki kuymaslikka axt kilinadi. Bunda sinalgan yullardan biri pul foyda bulmasada, xatari eng kam ishga kuyiladi. Boshka yul tadbirkorlik xatarini sugO’rtalash xisoblanadi. Bu yul tallanganda sugO’rta puli kutiladigan foydadan ma’lum darajada kamrok bulishi lozim, aks xolda zarar kilish mumkin.
Xatarga yulikmaslik kafolati yuk, ammo uni kamaytirish kaysi birini afzal kurish firmani ishi xisoblanadi.
6. FOYDANI TAKSIMLANISHI VA ISHLATILISHI.
Korxonada foydani taksimlash tartibi. Korxona foydasini bir kismi ishlab chiqarish fondlariga tuplash uchun sarflanadi tulovlar ulardan yaxshi foydalanishni ragbatlantirish uchun joriy kilingan. Sanoatning turli tarmoklarida tulovlar asosiy ishlab chiqarish fondlari vanormalashtiriladigan oborot mablaglar Qiymatining uch foizidan uch foizigachasini Tashqil etadi.
Kayd kilingan (renta) tulovlar yordamida davlat tomonidan kisman ortikcha foyda olinadi. Bu turli tabbiy sharoitlar, turli xil texnikaviy darajalar maxsulot turlari va xokazolar bilan ifodalandi. Bunday tafovutlar natijasida ba’zi bir korxonalarda kushimcha Qiymat, ortikchcha foyda vujudga keladi. Buni esa davlat undirib oladi. Kayd kilingan tulovlarni undirish korxona ishini yaxshilashga bulgan moddiy manfaatdorlikni pasaytirilmagan xolda Tashqil kilinadi.
Fondlar uchun tulovlar va kayd kilingan (renta) tulovlari birinchi xolda byudjetga kushiladi. Bank kreditlari uchun foizlar xam tulanadi. Foydaning kolgan kismi iqtisodiy ragbatlantirish fondini Tashqil kilish, markazlashgan kapital kuylmalarini mablag bilan ta’minlash, bank kreditlarini tulash, uz oborot mablaglarini kupaytirish, turar joy komunal xujaliklaridan foydalanish natijasida kurilgan zararni madaniy-maishiy muasssasalarni saklash, xarjatlarni koplash, rezervlar Tashqil etishga sarflanadi. Foydaning bundan keyingi kolgan kismi, ya’ni foydaning erkin koldigi davlat byudjitiga topshiriladi.
Korxonada foyda xisobida uch xil iqtisodiy ragbatlantirish fondi Tashqil etiladi: moddiy ragbatlantirish, ijtimoiy- madaniy tadbirlar va uy-joy kurilish, ishlab chiqarishni rivojlantirish.
Foydani xajmi butun korxona ishining samaradorligini tula tarzda ifodalamaydi. Buning uchun yana bir kursatgich rentabellik darajasidan xam foydalaniladi rentabellik xujalik faoliyatini foydasi va uyoki bu maxsulotni ishlab chiqarishning daromadligini ifoydalaydi. Rentabellik korxona yillik foydasining uning foizda ifodalangan asosiy ishlab chiqarish fondlari va oborot mablaglarining O’rtacha yillik Qiymatiga nisbatan iborat. Rentabellik darajasi kuyidagi formula bilan xisoblanib chikiladi:
