“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

3. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishning asosiy yunalishlari va iqtisodiy samaradorlik
Maxsulot ishlab chiqarish xarajatlarining uzluksiz pasayishi bozor Iqtisodiyotida ishlab chiqarish usulining qonuniyatidir. U mexnat unumdorligining tuxtovsiz usishi, mexnatkashlar madaniy, texnikaviy darajasini yuksalishi, moddiy va mexnat resurslaridan ratsional foydalanish, xujalik yuritish usullarining takomillashtirishi bilan ta’minlanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish uchun nurashning axamiyati yildan yilga oshib bormokda, chunki uni pasaytirishning xar bir foizning absolyut xajmi usib bormokda. Umuman respublika bo’yicha sanoat maxsuloti tannarxini fakat 1% ga pasaytirilsa 3 mlrd. sum mikdorida iqtisod kilinadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishning yullarini keltiramiz. Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishda ishlab chiqarishning texnikaviy darajasini oshirish katta ta’sir kursatadi. YAngi texnikani joriy kilish va maxsulot tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish jarayonalaring kamayishiga kompleks ta’sir kursatadi. Ular moddiy resurslardan yanada samaralirok foydalanish, buyumlarni tayyorlashga ketadigan mexnat sarfini kamaytirish imkonini beradi.
Amaldagi jixozlarni zamonaviylashtirsh hamda kullanilayotgan texnikadan foydalanishni xisobga ishlab chiqarish xarajatlarini anchagina kamaytirishga erishish mumkin. YAngi texnika va progressiv texnologiya asosida utgan va jonli mexnatni tejashga erishiladi. Moddiy resurslarda buyumlashgan utgan mexnatni tejash xuddi shu mikdordagi xom-ashyo va materiallardan kuprok maxsulot ishlab chiqarish imkonini beradi; jonli mexnat sarfini tejash maxsulot unumdorligini oshirish imkonini beradi, ya’ni xar bir ishchiga xisoblanaganda kuprok maxsulot ishlab chiqarishga imkon yaratadi. Bunga fan-texnika taraqqiyoti yordam beradi. YAngi texnika va ilgor texnologiya ishlab chiqarishni boshkarishni takomillashtirish asosida mexnat unumdorligi oshib boradi bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga olib keladi.
Moddiy va pul mablaglarini sarflashda kat’iy iqtisodiy tejashga rioya kilish katta axamiyatga ega. Asbob uskunalarni asrashga dori sarflarini kamaytirish, material shuningdek ishlab chiqarish chikindilaridan maksimal foydalanish. Brak natijasida ruy beradigan nobudgarchiliklarni kamaytirish fondlarining samaradorlik darajasini oshirish, ish xaki fondini ratsional sarflash tsex va umumzavod xarajatlarini kamaytirish- bularning barchasi u yoki bu darajsida maxsulotning arzonlashuviga ta’sir kursatadi.
Moddiy texnika ta’minotini yaxshilash ishlab chiqarish xarajatlarini kamaishiga olib keladi. Korxonaning xom-ashyo material, yokilgi va energiya etkazib berishning uzilib kolishi ishlab chiqarish ritmini buzishga bekor turtib kolishlariga oy oxirida xaybarakallachilikka va okibat natijada unumsiz xarajatlarga olib keladi. Korxona itisodiyotga xaddan tashkari normativdan ortikcha zapaslarni bulishi xam salbiy ta’sir kursatadi. Zapas kupayib ketganda oborot mablaglari oshib ketadi, moliyaviy axvol yomonlashadi, ishlab chiqarishning rentabelligi pasayib ketadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga mexnatni Tashqil etishda takomillashtirish ta’sir kursatadi. Xar kanday texnikadan xatto yangisidan xam ishlab chiqarishni tugri Tashqil kilmay turib, maksimal ravishda foydalanish mumkin emas. SHuning uchun texnologik protsesslarni mexanizatsiya va avtomatlashtirish bilan bir katorda, mexnatni ilmiy asosda Tashqil etishga katta e’tibor berish kerak.
Maxsulot tannarxini pasaytirishda xisobotning roli kattadir. Xisob olib borish yokilgi va energiyadan, xom ashyo va materiallardan ratsional foydalanishga yordam beradi, xarajatlarni kamaytirish va korxona jamgarmasini oshirish ikonini beradi. Kolektivning kuchini etishtirilladigan maxsulotning tannarxini pasaytirishga karatish uchun ishlab chiqarishga kilinadigan xarajatlarni tugri rejalashtirish va xisobga olish zarur. Iqtisod kilish yullarni aniqlash ortikcha xarjatlarning sababini ochib tashlash uchun bu xarjatlarni doimi analiz kilib turish kerak. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish rejasining bajarilishini analiz kilish ishlab chiqarish rentabelligining oshishi uchun korxonadagi barcha ishlarning takomillashtirshiuchun muxim axamiyatga ega. Lekin analiz fakatgina tannarxning pasaytirsh rejasini bajarilishiga kuyilgan baxo bilan chegaralanmaydi, u ishlab chiqarish xarajatlarini yanada kamaytirish uchun taxlikiy va texnikaviy xarakatlarni xam kurishi kerak.
Maxsulot ishlab chiqarishni analiz kilishning ishchilarning aktiv ishtirok etishlari uni pasaytirishning muxim yulidir.
Xarajatlar korxonaga boglik bulmagan omillarga karab uzgaradi. Masalan; resurs narxi xar xil xizmat xakkining tebranishi korxona xoxishidan kat’iy nazar xarajatlarni uzgartiradi. Korxonada ishlab chiqarish kulami kengaysa, resurslar sarfi kiskaradi, chunki ular kamrok isrof etiladi. Resurslarni tejovchi texnologiya joriy etilganda xarajatlar keskin kiskaradi. O’rtacha xarajatlar mexnat unumliga nisbatan teskari mutanosiblikda uzgaradi. Mexnatni unumigning ortishi xam moddiy xam mexnat sarfini kiskartiradi bozordagi narx binobarin tovar barkaror sharoit mexnat unumdorligi xarajatlari pasaytirish orkali foydani kupaytiradi.
Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning asosiy vositasi bulib xizmat kiladi. Zero maxsulot baxosi tarkibining asosiy elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin xarajatlar kanchalik kiskarib borsa, shunga mos foyda oshib boradi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish asosiy yunalishlaridan biri bu fan texnika taraqqiyoting (FTT) yutuklaridan okilona foydalanishga erishishdir. FTT yutuklaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish kuvvatlaridan, xom-ashyo materiallaridan yokilgi resurslaridan yanada tularok foydalanishga imkon beradi. SHuningdek yangi unumdorligi yukori bulgan samarador mashina, dastgoxda yangi texnologik jarayonlar yaratish, uni ishlab chiqarish joriy etish pirovard natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi. FTT ning 20 –asr ikkinchi yarmidagi uziga xos jixati printsipal yangi texnologik usulga utilishi bilan xarakterlanadi. Uning mavjud texnologik ishlab chiqarish ussullaridan ustunligi fakat nisbatan yukori iqtisodiy samaradorligida emas, balki sifat nuktai nazaridan moddiy ne’matlar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatidir. Xarajatlarni pasaytirish asosiy yunalishlardan biri bu ishlab chiqarish va mexnat Tashqil etishning takomillashtirishdir. Ushbu yunalish ishlab chiqarishda yukotishlarni kamaytirish yuli bilan xarjatlarni pasaytirish bu esa uz navbatida jonli mexnatni iqtisod kilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini oshishiga olib keladi.
Samaradorlik iqtisodiy kategoriya sifatida odamlarni ayrim extiyojlarini kondirishga karatilgan maxsulotlar kobiliyatlarini anglatadi. Samaradorlik mikdoriy ulchov darajsiga ega buladi. Iqtisodiyotda eng avvalo yukori samaradorlik kupincha imkoniyatlari bilan birgalikda ist’emol kilishdan xosil bulgan samaradorlikning yuksalishini izoxlaydi. Barcha samaradorliklar majmuasi eng yukori maksimal samaradorliklardan iborat ekanini izoxlash kiyin emas. Xar bir ist’emol kilinayotgan yangi tovar uzining eng yukori samaradorlik darajasiga teng samaradorlik darajasini kengaytiradi.
Maksimal samaradorlikni pasaytiruvchi qonunga kura navbatdagi xar bir ist’emol kilinayotgan ne’matni yukori samaradorlik darajsi oldingi boskichga nisbatan past buladi.
Demak, bir ulchovga tugri keluvchi kushimcha ne’matlar xosil kilish samarasi oldingi boskichda olingan natijalardan pastrok buladi.
Iqtisodiy samaradorlik bir necha iqtisodiy kursatgichlar orkali tavsiflanadi. Ishlab chiqarish samaradorligi bir kancha juziy kursatgichlar orkali tavsiflanadi. Samaradorlikning umumiy kursatgichi mexnat unumdorligidir. U umummaxsulot mikdori (MM) ning jonli mexnat (JM) sarfiga nisbatan ifodalanadi. Jonli mexnat sarfi kunlarda soatlarda xisoblanadi. Mexnat unumdorligi bilan birga mexnat sigimi degan samaradorlik kursatgichi xam kullanadi. Mexnat sigimi jonli mexnatni maxsulot mikdoriga nisbatan orkali aniqlanadi. Maxsulotning material degan iqtisodiy kursatgich xam bizning davrimizda katta axamiyat kasb etmokda..
Material sigimi moddiy ashyolar sarfini (BM) maxsulot mikdori (MM) ga nisbatan orkali aniqlanadi. Ishlab chiqarish fondlarini samaradorligi maxsulotning fond sigimi yoki fondlar kaytimi kursatgichlari orkali ulchanadi. Kurinib turibdiki juziy kursatgichlar samaradorlik umumiy ifodasini aniqlashtirilgan shaklida bu nisbatlarda maxsulotlar mikdori kursatgichlari o’rnida jami maxsulot yalpi milliy maxsulot, jami ichki maxsulot, sof maxsulot, kushimcha maxsulot, uning pul shakllaridan biri foyda milliy daromad kabi kategoriyalar kullaniladi.
Bozor Iqtisodiyotiga utish davrida ayniksa, respublikamizning xozirgi sharoitida samaradorlikni oshirish juda jiddiy masaladir.Gap shundaki, xozirgi davrda kupgina resurslar chegaralangan ularning aksariyat kismi xorijdan keltiriladi, zamonaviy texnologiya etishmaydi, kadrlar malakasi yukori emas. SHuning uchun resurslardan tejamli foydalanish, mexnat unumdorligini oshirish milliy va xorijiy sarmoyalarni eng zarur soxalarga joylashtirish yukori malakali kadrlar tayyorlash kabi samaradorlikni oshirish vositalariga etarlicha e’tibor berish talab kilinadi.