2.Mexnat bozorida, mexnat taklifi va talab, ularga ta’sir etuvchi omillar. Mexnat bozori takomillashgan bozori katoriga kiradi. Ish kuchi uzining taklif etayotgan mexnat kobiliyatga bozordagi talabni oldindan bilmaydi. Ish kuchi xatto uz yashab turgan shaxardagi ish kuchiga bulgan bush joylar tugrisida axborotni kup xollarda tula bilmaydi.
SHunday kilib, mexnat bozori ijtimoiy ish kuchini muayyan sharoitda mexnat taksimoti tizimida, bozor Iqtisodiyoti qonunlari asosida unga bulgan talab va taklif O’rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Mexnat bozorida ishlab chiqarish resurslarning fakat bir bulagi talab va taklif kilinishi mumkin.
Iqtisodiy adabiyotda mexnat bozorining amal kilish mexanizmi bo’yicha turli xil yondashuvlar mavjud. Ularni urganish kurilayotgan mexnat bozorining amal kilish mexanizmini tugri tushinishga yordam beradi. Mexnat bozorining amal kilish tugrisida mavjud nazariyalarini turt yunalishga bulish mumkin.
Birinchi yunalish. Klassik Iqtisodiyot namoyondalari izdoshlari va Iqtisodiyot nazariyasi tarafdorlari bulib, unga kura mexnat bozori barcha bozorlar singari baxo asosidagi tenglik bo’yicha boshkariladi, bozorning asosiy belgilovchisi bulib esa baxo xizmat kiladi.
Demak, mexnat bozorida ish kuchi baxosini ish xaki yordamida ish kuchiga bulgan talab va taklif orkali tartiblashtiriladi, boshkariiladi. Ish kuchining baxosi mexnat bozoridagi talab va taklifga mvofik pasayib va ortib muvofiklashib turadi. Ishsizlik mavjud bulmay, mexnat bozorida tenglik amal kiladi.
Ish kuchi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sarflanadigan maorif, xalq ta’limi, oliy maktabga sarf bulayotgan mablag xuddi ishlab chiqarish omillari sarflari kabi tushuniladi.
Bu karashlarga qarama-qarshi fikrni mashxur ingliz iqtisodchisi Dj. Keyns va uning izdoshlari hamda monetarizm maktabi (M.Fridman) bildiradilar. Bular klassik iqtisodchilar fikriga qarama-qarshi xolatda, mexnat bozori doimiy va fundamental tengsizlik maxsuli deb karaydilar. Keynschilar fikricha ish kuchi baxosi kat’iy belgilangan bulib amalda uzgarmaydi. Ish xaki mexnat bozorining regulyatori bulmaydi.
Balki bu vazifani Davlat bajaradi, Davlat ijtimoiy talabni kiskartirib va kuchaytirib mazkur tengsizlikni yukotadi. SHunday kilib ish kuchiga bulgan talab bozordagi mexnatga bulgan baxo bilan emas, balki ijtimoiy talab bilan yoki ishlab chiqarish xajmi bilan boshkariladi.
M.Fridman va uning tarafdorlari ish kuchining usib borishidan kelib chikuvchi tabiiy darajadagi ishsizlikni mexnat bozorining tuzilishi, faoliyati, undagi baxolarning muvofik emasligini, mexnat bozorining normal faoliyatiga tuganok bulib, undagi tengsizlikni chukurlashtirishning hamda ishsizlikning usishining omili deb ximoblaydilar. Mexnat bozorining normal faoliyati uchun pul-kredit siyosati vositalaridan foydalanishni taklif etadilar.
Uchinchi fikr tarafdorlari institutsionalistlar, mexnat bozoridagi tenglikni mexnat tarmoklaridagi va ish kuchi tizimidagi fikrlarni xisobga olib ularga monand ish xaklari darajalarini taxlili asosida xal kilishni ta’kidlaydilar.
Demak, makroiqtisodiy taxlil o’rniga ayrim tarmoklar uzgarishi, malakali mutaxassislar, demografik guruxlar xususitlari asosida mexnat bozorining xarakterini aniqlashga xarakat kiladilar.
Turtinchi fikr. Karl Marks nazariyasi bulib, unga muvofik tovar bulgan ish kuchigina yangi Qiymat yaratadi. Boshka kapital elementlari esa ish kuchi mexnati bilan uz Qiymatlarini tayyor mexnat Qiymatiga utkazadilar. Ish kuchi bozor Iqtisodiyoti munosabatlari qonuniyatlari asosida rivojlansada, shu bilan birga talab va taklif munosabatiga ta’sir etib uzining bozor baxosining uzgarishiga sabab buladi.
SHunday kilib, yukorida kayd etilgan nazariyalari mexnat bozorining izoxlashga xarakat kiladilar va ularning ma’lum ma’noda axamiyati bor. Mexnat bozori resurslar bozorining bir bulagi bulgan ish kuchi bozori bulib, u talab va taklif qonunlariga buysunadigan aloxida bozordir. Sababi shu bozorni belgilovchi fakat makro va mikroIqtisodiyot omillarigina bulib kolmay, balki ish kuchi Qiymatiga xar doim xam ta’sir eta olmaydigan ijtimoiy-demografik. Milliy-tarixiy omillar muximdir.
Ish kuchining taklifi tugilishi mexnatga yarokli axolini usishi kabi kursatkichlari va uning yoshi hamda jinsi bo’yicha tuzilishi bilan aniqlanadi. Agarda ishlab chiqarishga ayollar kelishi kupaysa, mexnat bozorida taklif oshadi. Migratsiya muammosi xam ish kuchi Qiymatiga va uning uzgarishiga ta’sir etadi. Mamlakatga ish kuchining chetdan kirib kelishi ish kuchining taklifini kupaytirsa mamlakatdan chetga chikib ketishi uz navbatida taklifni kiskartirib ish kuchi baxosining uchishiga sabab buladi.
Mexnat bozoriga muayyan sharoitdagi iqtisodiy tsiklning fazalari va iqtisodiy konyuktura xolati ta’sir etadi. Mexnat bozoriga ta’sir etuvchi omillar ichida ilmiy texnika taraqqiyotining ta’siri kuchlidir. Mexnat bozorining shakllanishi mamlakatdagi mavjud qonunlari va koidalarga xam boglikdir. Mexnat bozorining shakllanishida kuyidagilar muximdir:
-ish kuchini ishga kabul kilayotgan sub’ektlar xam ish kuchini belgilangan qonun-koidalarga rioya etgan xolda yollash va ishdan ketkazishni xam erkin xolda amalga oshiriladi, ya’ni ish kuchiga talab xam «erkindir»:
-ish xakining xarakati xam erkin bulib, jamiyat tomonidan uning eng oz mikdori tayinlanadi. Ish xakining yukori chegarasi solik tizimi asosida tartibga solinadi.
