Asosiy tayanch tushunchalar Ish haqi – ishi va xizmatchilarning mehnatining miqdori, sifati va unumdorligiga qarab milliy mahsulotdan oladigan ulushining puldagi ifodasi.
Vaqtbay ish haqi – ishchining ishlagan vaqti (kun, hafta, oy) hisobga olinib, to‘lanadigan ish haqidir.
Ishbay ish haqi – ishlab chiqargan mahsuloti miqdoriga yoki bajargan ishi hajmiga qarab, to‘lanadigan ish haqidir.
Nominal ish haqi – pul shaklida olingan ish haqi so‘mmasi.
Real ish haqi – nominal ish haqi so‘mmasiga sotib olish mumkin bo‘lgan tovarlar va hizmatlar miqdori yoki nominal ish haqining sotib olish layoqati.
Kapital tarzdagi ishlab chiqarish omili ishlab chiqarish vositalari, binolar, inshootlar, dastgoxlar, uskunalar, shuningdek ishlab chiqarish vositalarining sotib olish uchun talab kilinadigan pul mablaglaridan iboratdir. Garbdagi ayrim iqtisodchilar ishlab chiqarish omillariga tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishni Tashqil etuvchi, kanday tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish xususida karorlar kabul kiluvchi, xavfni uz zimmasiga oluvchi, yangi texnikani, texnologiyani tovarlarning innovatsiya joriy etishimkoniyatiga ega bulgan tadbirkorlik kobiliyatini xam kiritadilar. Ishlab chiqarish omillari bozorini amal kilish mexanizmini mexnat bozorida kurib chikamiz.
Mexnat bozori jamiyat sotsial iqtisodiy va siyosiy xayotining muxim va serkirra soxasidir. Mexnat bozorida ish kuchi uz baxosiga ega buladi. Ish kuchini yollash shartlari kelishiladi. Ish kuchining: baxosi, ish xaki belgilanadi, mexnat sharoitlari aniqlanadi. Ish kuchi malakasi, uning mexnat kilish kobiliyatiga monand talab va taklif asosida xarakati belgilanadi. Mexnat bozori mexnat resurslarini ish bilan bandlik muammosini uning vaziyatini iqtisodiy tarmoklari bo’yicha joylashganligini, ijtimoiy mexnat taksimoti asosida taksimlanganligi, xajmi va ishsizlik darajasini kursatadi.
SHunday kilib mexnat bozori bu ish kuchini sotish va sotib olish bilan boglik munosabatlarga aytiladi. Mexnat bozori kuyidagi xususiyatlarga ega:
Taklif kilinayotgan ish kuchisifati bo’yicha turli tarkibga ega:
Xamma vakt mexnat bozorida notenglik mavjud, ya’ni talab taklifga nisbatan kam buladi, yukori malakali ish kuchi bundan mustasno:
Ishlovchilar orasida ish joyini saklab kolish uchun kuchli rakobat mavjud buladi:
Ish kuchini kuzgaluvchanligi:
Ilmiy texnika taraqqiyoti kam malakali ish kuchiga talabni kamayib yukori malakali ish kuchiga talabni kupayib borishi uchun sharoit yaratadi.
Mexnat bozorini tartibga solishda ishga joylash bo’yicha tadbirlarni amalga oshirishda mexnat birjalari, ish bilan bandlik masalalari bilan shugullanuvchi Tashqilotlar va davlat tomonidan ishlab chikariladigan ish bilan band bulmaganlar uchun dasturlar xizmat kiladi.
Mexnat bozori va undagi taklif kilinayotgan ish kuchi xakida gapirganda uning Qiymatini aniqlanishiga e’tiborni karatish kerak buladi. Ish kuchi Qiymati uni va oilasini yashashi uchun zarur bulgan moddiy ne’matlar Qiymati va uni malakasini oshirish bilan boglik bulgan xarajatlarni uzida aks ettiradi. Xayot uchun zarur ne’matlar Qiymati ish kuchiga tulanishi kerak bulgan xakni eng kuyi chegarasini kursatadi.
Agar ish kuchiga kuyi chegarada xak tulansa demak uni Qiymati tula baxolanmagan buladi.
Mexnat bozorida ish kuchi taklifi kuyidagilardan shakllanadi.
Mexnat yoshiga etgan va mexnat faoliyatini birinchi marta boshlayotganlar.
Ishlab chiqarishda bulayotgan tarkibiy uzgarishlar tufayli vaktincha bush xodimlar.
Mexnat yoshidagi mexnatga layokatli lekin ish bilan band bulmagan ishlash xoxishiga ega axoli.
Bu bozor boshkalardan tubdan fark kiladi. Xaridor va sotuvchi talab va taklif, boshka bozorlardagidek lekin sotiladigan tovar uzgacha ya’ni u boshka tovarlarga uxshagan moddiy kurinishga ega emas. Birinchidan bozor oldi-sotdi jarayoni tovarni egasidan ajratish xolida yuz bermaydi. Ikkinchidan tovar baxosi bozorda belgilanadi. va kelishuvga binoan tovar xakki undan foydalangandan sung ish xaki shaklida tulanadi. Mexnat bozorining tub mazmuni ish topish, ish kuchidan foydalanish, imkonini aniqlashdan iboratdir. Bu bozorning amaliyoti yollanma
3
mexnatni amalga oshishida vositachilik kilishidir. Mexnat bozorining ob’ekt maxsus tovar bulgan ish kuchidir, ya’ni mexnat kilishga bulgan xususiyatining tovar bulib sotilishi va sotib olinishidir. Xar bir mexnatga layokatli insonda ish kuchi mavjud va u mexnat bozorining ishtirokchisidir. SHu bilan birga mexnat bozorida ish kuchi butunlay sotilmaydi. Balki ma’lum vakt ichida foydalanish xukuki sotiladi.
Mexnat bozori bir tomondan sotuvchilar uchun zarur ish topish ikkinchi tomondan xaridorlar uchun ishlab chiqarish tijorat va boshka faoliyatlarni amalga oshirish maksadida ishlovchilarni yollash vositasidir. Bu jarayon xam bozor qonunini mexanizmlari asosida amalga oshadi.
