“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

Ish bilan bandlik. Ishsizlik va uning kurinishlari.
Axolining ish bilan bandligi uz mexnati bilan ijtimoiy foydali mexnat soxasida ishtirok etishni bildiradi, mavjud mexnat imkoniyatlaridan samarali foydalanish uchun zarur shart-sharoitlar tayyorlaydi. Axolining ish bilan bandligini 2 ma’noda ta’riflash mumkin:
Axolining ish bilan bandligi kishilarning Iqtisodiyotda ishtirok etish bo’yicha buladigan uzaro iqtisodiy munosabatlarini ifodalaydi.
Bu insonlarning mavjud jamiyat qonunlari asosida uzlarining shaxsiy va ijtimoiy extiyojlarini ta’minlash bo’yicha faoliyatidir.
Ikkala ta’rif xam axolining ish bilan bandlik tushunchasini tuldirib, uni tula izox etishga xizmat kiladi.
Mamlakatda ish bilan band axoli va ijtimoiy foydali faoliyat bilan band bulgan ishchi-xizmatchilar, ma’lum bir evaz xisobiga yonlanganlar, ijara, xissadorlik shirkatlari va korxonalarida mexnat kiluvchilar, uy xujaligidagilar, xarbiy xizmatchilar, tadbirkorlar, fermerlar va dexkonlar, kooperatorlar va boshkalardir. Ulardan tashkari axolini ish bilan bandlik toifasiga uydagi mexnat bilan shugullanuvchilar, ukishdan bush vaktlarida ishlovchi ukituvchilar, uzaro kelishib ishlovchilar, boshka chet el mamlakatlariga ma’lum bir vaktga borib-kelib ishlovchi xodimlar va boshkalar kiradi.
Ish bilan bandlik turli mamlakatlardagi ijtimoiy mexnat taksimoti, tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyati va mavjud axolining, jumladan, undagi ish kuchining tuzilishiga muvofik ish bilan bandlik ruyobga chikadi. Iqtisodiy tsiklning turli fazalarida ish bilan bandlik xajmi samarali talab xajmi bilan bevosita boglangandir. Axolining tula bulmagan ish bilan bandligi mavjudligini, ya’ni ishsizlikni Dj. M. Keyns tovarlarga bulgan talabnign cheklanganligidandir deb talkin etadi. Mexnat bozoridagi axvol va ish bilan bandlik iste’mol buyumlari va boshka bozorlardagi talab va taklifning xarakati bilan elgilanadi. Agarda tovarlar va xizmatlarga bozorida taklif kupaysa, talab kamaysa natijada ish kuchiga talab ozayib ish bilan bandlik darajasi xam pasayadi.
Ishsizlik bozor Iqtisodiyotiga xos bulgan ijtimoiy-iqtisodiy vokelik bulib, mexnatga layokatli axolini uziga ish topa olmagan bir kismining ortikchaligidir. Ishsizlik-mexnatga layokati, xoxishi,kasbi bulsada, ish joyiga ega bulmaslikdir. Ishsizlarga talabalar, nafakaxurlar, uy bekalari, nogironlar kirmaydi. Bozor Iqtisodiyotida ishsizlik ish kuchiga talab va taklifning uzaro aloqasi natijasidir. Ishsizlik ilmiy texnika taraqqiyoti natijasida, ishlab chiqarish samaradorligi usishi bilan Iqtisodiyotning tarmok tuzilishining uzgarishida, ishlab chiqarish xajmining kiskarishi va boshka ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar ta’sirida ish kuchining malakasi, sifati, intensivligiga nisbatan talablarning kuchayishi natijasida vujudga keladi.
Ishsizlikning kuyidagi turlari mavjud:
1.Friktsion ishsizlik-ixtiyoriy ravishda ish bilan band bulmaslikdir. Agar kishi unga taklif kilinayotgan ish joyini ma’lum sabablarga kura rad etsa, u ma’lum vakt mobaynida ishsizga aylanadi. Bu toifaga uz kasbini uzgartirayotgan, birinchi marta ishga kirayotgan yoshlar mavsumiy ishchilar kiradi. Ishsizlikning bunday shakli istalgan ijtimoiy tizimda mavjud, u iqtisodiy xavfli xisoblanmaydi.
2.Strukturali ishsizlik. Iqtisodiyot, fan-texnika taraqqiyoti jadal rivojlangan sari yangi ishlab chiqarish tarmoklari, korxonalar paydo bulishi va ayni vaktda boshka korxona,tarmoklar texnologiyasini eskirishi bilan boglik. Doimiy yangi kasblar paydo bulib, eskilariga extiyoj kamayadi. Natijada xosil bulgan ishsizlik strukturaviy ishsizlik deyiladi. Bu turdagi ishsizlikni 6-7 % Iqtisodiyot uchun normal xsoblanadi.
3.TSikllik ishsizlik. U bozorning eng jiddiy ijtimoiy va iqtisodiy muammolaridan biridir. U barcha tarmoklar, soxalarda ish kuchiga bulgan extiyojni pasayishi bilan birga boradigan umumiy iqtisodiy pasayish bilan boglangan. Bunday davrlarda ishlashni xoxlaydigan va unga saloxiyatli kishilar ishsiz bulishga majburdirlar, chunki ishlab chiqarishning umumiy pasayishi tufayli ishchi kuchi Iqtisodiyotga kerak bulmay koladi.
Ishsizlikning friktsion va strukturaviy turlari usganda Davlat kaytadan kasb urgatish, ta’lim berish tizimini kengaytiradi, mexnat birjalariga investitsiyalarni kupaytiradi. TSiklli ishsizlikda Davlat byudjet vositasidan foydalanadi.
Ishsizlik darajasini pasaytirishda mexnat birjasining roli katta. Mexnat birjasi bir kator vazifalarni bajaradi. Jumladan. Ishsizlarning ishga joylashishi bo’yicha xizmat,ish joyining uzgarishi bo’yicha yordam, ish kuchibozoridagi talab va taklifni aniqlash, xududlar bo’yicha ish bilan band axolining turli kursatkichlar bo’yicha xolati, yoshlarning kasb-xunar bo’yicha intilishi. Ishsizlarga nafaka berish, ish joyini aniqlash kabilar.
4.Ijtimoiy ximoyalash. TSivilizatsiyali jamiyat uchun bozor Iqtisodiyotining ijtimoiy yunalishi zaruriy xolatdir. Bu inson manfaati ximoyasi uning turmush darajasi muammosidan kelib chikib jamiyat bozor munosabatlari kamchiliklariga, ular yuzaga keltiradigan salbiy okibatlarga befark bula olmaydi. Bozor rivojining ijtimoiy yunalishda bulishi xozirgi zamon talabi bulib, bu soxada ayniksa tarakkiy etgan mamlakatlarning tajribasi katta.
Bozor Iqtisodiyotidagi salbiy okibatlar asosan uning taraqqiyotidagi normal xolatlar bilan boglangan. Bozor taraqqiyotidagi rakobat kurashining natijasi uning ishtirokchilarining ayrimlarini iqtisodiy imkoniyatlarini ortirsa, ayrimlariga salbiy ta’sir kursatadi. Bu uz navbatida axolining ayrim katlamlari daromadini kamayib, turmush darajasini pasayishiga sabab bulsa,ikkinchi tomondan jamiyat mikyosidagi inflyatsiya jarayonining vujudga keltiradi. Bu xodisa ayniksa utish davrida kuchayadi, chunki Iqtisodiyotda tub uzgarishlar yuz beradi.
Milliy Iqtisodiyotning shakllanishi industrlashtirishning amalga oshishi va bozor munosabatlariga utish Iqtisodiyotdagi, uning tizimidagi, tuzilishidagi, moddiy asosidagi yuz berayotgan asosli uzgarishlar ijtimoiy muammoni juda xam keskin kilib kuyadi.
Bozor Iqtisodiyoti ijtimoiy yunalishining asosiy mazmunini axolining ijtimoiy ximoyalanishi Tashqil etadi. Bundagi eng muxim chora tadbirlar avvalo ishsizlik va axoli daromadlari tabakalashuvi muammolarini echishdan iborat.
Bozor rivoji rakobat kurashining t’siri ostida bir tomondan rivojlanish, ikkinchi tomondan ishsizlikning usib borishi, kambagallikning paydo bulishi bilan amalga oshadi. Ma’lumki rakobatga bardosh bera olmagan xujaliklar pirovardida faoliyatini tuxtatish yoki uzgartirishi. Faoliyat xajmini kiskartirishiga va natijada ishlovchilarni bushatishga majbur buladi. Jamiyat bo’yicha bu katta mikdorda ishsizlikni vujudga keltiradi.
Ishsizlikning usishi, kambagallashuv utish davrida ancha tezlashishi mumkin. CHunki ayni vaktda strukturaviy uzgarish yuz berib boradi ya’ni rakobatsiz xam keraksiz korxonalar o’rniga boshkalari manfaatlilari tiklanib, talabga mos xujaliklar paydo bulib boradi.
Bundan tashkari ishsizlik bozor sharoitida xamma vakt xam bevosita xodimga boglik emas. CHunki ayrim paytlarda rakobat tufayli butun bir korxona faoliyatini tuxtatadiki, bunda ishsizlik barchaga bir xil ta’sir etadi va eng kobiliyatli yukori malakali ishchi texnik xodimlar xam ishsiz bulib koladi. Rakobat ta’sirida yuzaga kelgan ishsizlikda bu xolatda xodimning aybi bulmaydi va uni albatta ximoyalash kerak.
Bundan tashkari bozor doirasidan chetda bulgan nogironlar, kariyalar, kup bolali oilalar xam ximoyaga muxtoj.
Kambagallik, ishsizlik va axolining ijtimoiy ximoyalash uzgarib bormokda. CHunki madaniy bozor Iqtisodiyoti uzining ijtimoiy yunalishi bilan daromat darajasini kutarmokda bu jamiyat uchun ijobiy xodisadir.
Bozor Iqtisodiyotining ijtimoiy yunalishi ikki tomonlama amalga oshib boradi. Birinchisi va asosiysi mulk egalarining faoliyati bulgan tadbirkorlikni rivojlanishidan iborat. Ikkinchisi Davlat yukori daromadga ega bulganlarning bir kismi daromatlarini markazlashtirib kambagallarga beradi va bu ularning farovonligini ta’minlab borish bilan boglik xolda amalga oshadi. Mulkdorlar ichida nufuzli bulishi uchun xarakat kilish asosan insoniylikni ta’minlash insonparvar bulishga undaydi bu esa bozor Iqtisodiyotidagi ijtimoiylikning eng muxim omillaridandir. Umuminsoniy faoliyat inson, gamxurligi iqtisodiy xayotda asosiy xususiyatga aylanib boradi.
Ijtimoiy ximoya Davlat tomonidan ijtimoiy dasturlar ishlab chikilishi, byudjet mablagi xisobiga ularning ijrosi orkali amalga oshiriladi. Ijtimoiy ximoya axolining ishlayotgan mexnatga layokatli a’zolari uchun yordam, ishsizlarga yordam, ish kuchini tayyorlash va kayta tayyorlashga xarajatlar, talabalarni ukishni tugatishi uchun mablaglar kurinishida bulishi mumki.
Bozor munosabatlariga utish davrida davlatning ijtimoiy siyosati fakat insonlarning manfaatlarinin ishonchli ravishda ximoya kilishdangina iborat bulmasdan, balki mexnatga yarokli axolining ish bilan bandligini ta’minlashni xam uz ichiga oladi. Ayniksa axolining usishi yukori sur’atlar bilan borayotgan va uziga xos axoli tarkibiga ega bulgan bizning Respublikada ish bilan bandlik masalasi eng muxim muammolardan biri xisoblanadi. Iqtisodiy isloxatlar davrida ushbu masalani xal etish uchun Respublikada bir kator tadbirlarni amalga oshirish rejalashtirilgan.
Birinchidan, keng faoliyat turlari, shuningdek yakka tartibdagi tadbirkorlikni kengaytirish uchun sharoit yaratish. Birinchi navbatda kishlok xujalik xom- ashyosini kayta ishlash, xam iste’molli mollarni, maxalliy xom- ashyodan kurilish material larini tayyorlovchi xususiy kichik korxonalarni faol rivojlantirishni ragbatlantirish.
Ikkinchidan, xizmat soxasini rivojlantrish axoliga kursatiladigan ijtimoiy- madaniy xizmat turlarini kengaytirish, bunda xam kishlok joylarda xizmat soxasini rivojlantirishga ustunlik beriladi.
Uchinchidan, kishlokda keng tarmokli ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini yaratib, shu orkali yangi ish joylarini ochish, yangi ishlab chiqarishlarni vujudga keltirish.
Turtinchidan, ishdan bushagan xodimlarni kayta tayyorlash va kayta ukitishni Tashqil etishni tubdan uzgartirish. Bunda ishdan bushayotgan va ixtisosi bulmagan shaxslarga kiska davrda bozor Iqtisodiyotiga, hamda Iqtisodiyotning uzgarib borayotgan muvofik keluvchi kasb- korni urgatishga e’tibor karatish. SHu maksadda maxsus maslaxat va ukuv markazlari, biznes maktablarining keng tarmokini ochish kuzda tutilgan.
Beshinchidan vaktincha ishga joylashtirish imkoni bulmagan mexnatga yarokli axolini davlat tomonidan ishongan ravishda ijtimoiy ximoyalash. Bu siyosat ularning uta zarur extiyojlarini kondirish va kafolatli tirikchilik manbalariga ega bulishga karatilgan.
Axolining ish bilan bandligi muammosi kup kirrali bulib, u barcha odamlarga uz kobiliyatlarini ishga solish, uz extiyojlarini kondirish uchun dastlabki teng imkoniyatlarni ta’minlovchi davlat va bozor mexanizmini vujudga keltirish; ish kuchini unumli va samarali ish bilan band kilish; zarur xollarda ish kuchini Iqtisodiyot tarmoklari va 10soxalari O’rtasida kayta taksimlash kabi masalalarni xam uz ichiga oladi