“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

3. Axoli turmush darajasi.
Mamlakat iqtisodiy taraqqiyoti va jamiyat farovonligining umumlashgan kursatkichi turmush darajasi bulib, u kishilar xayotiy extiyojlarining kondirilishimeyorini bildiradi.
Turmush darajasi, umuman olganda ishlab chiqarish taraqqiyotiga tovarlar va xizmatlar mul-kulligiga boglikdir. Shu asosda kishilarning iste’mol mikdori va sifatini shakllanadi. Birok bu ishlab chiqarish xajmi kanday bulsa, iste’mol xajmi xam shunday buladi degan suz emas. Iste’mol moddiy daromadning mutlok xajmiga, uning iste’mol va jamgarish fondlariga boglikdir. Agar jamgarish iste’molga nisbatan tezrok usib boradigan bulsa, ishlab chiqarish kanady usishga qaramay, isti’mol unda sekin usishi mumkin.
Masalan, axaoli jon boshiga tovar va xizmatlar iste’moli 1990 yili Shvetsiyada 13250, Frantsiyada 12400, Germaniyada 12000 dollar bulgan xolda iqtisodiy tarakkiyot ulardan yukori bulgan Yaponiya 10725 dollar bulgan. Rivojlanayotgan va kam rivojlanayotgan mamlakatlarda bu kursatkich ancha pastdir. Milliy daromadning iste’mol va jamgarishga bulinishi nisbati jamiyatning iqtisodiy tarakkiyot xolati va talabiga boglik xolda sodir buladi.
Umuman, uning mutlak kup kismi iste’molga ketadi. Ayniksa rivojlangan bozor Iqtisodiyotiga milliy daromad taksimotida iste’mol xissasini ortib borishi xosdir.
Buning sababi kuyidagicha: birinchidan, milliy daromadning kamrok kismi(10 x 15%) jamgarilgan xolda barkaror iqtisodiy usishni ta’minlash mumkin. Ikkinchidan, inson omilga, yukori malakali ish kuchiga bulgan talabning ortishi. Busiz yukori iqtisodiy usishga erishib bulmaydi. Uchinchidan, jamiyat tarakkiy kilib borgan sari axoli sonining, iste’molchilarning kamayib borishi. Turtinchidan, bozor Iqtisodiyoti usib, aralash Iqtisodiyot shakllanib borgan sari insonparvarlik tamoyillarining usib borishi. Shuning uchun keyingi 30 yil davomida rivojlangan mamlakatlarda jamgarish xissasi ikki barobar kiskarib, iste’mol xissasi ortib, endilikda milliy daromadning deyarli 80-85% kismini Tashqil etmokda. Turmush darajasi iste’mol mikdori bilan birga uning sifati xam usib borishni nazarda tutadi. Biror maxsulotning (Masalan, non) kup iste’mol kilish emas, balki sifatli maxsulotlarni (Masalan, gusht, sut va boshkalar) kuprok iste’mol kilish yukori sifatli uy-joy jixozlar va boshka sharoitlardan foydalanish yuzaga keladi.
Iste’mol normalari – aholining sog’lom bo’lishini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo’lgan oziq-ovqat, kiyim-bosh, uy-joy va h. k. normalari. Iste’mol normalarini ilmiy asosda belgilab berishda maxsus ilmiy tadqiqot muassasalaridagi fiziologlar, gigienistlar, bioximiklar, klinitsistlar, terapevtlar, oziq-ovqat texnologlari, iqtisodchilar va b. qatnashadi. 1920 yilda davlat qaroriga muvofiq, Sog’liqni saqlash vazirligi qoshida Ovqatlanish instituti Tashqil etildi. Keyinchalik bunday institutlar boshqa shaharlarda ham barpo etildi. O’zbekistonda esa shu masala bilan Toshkent meditsina institutidagi ovqatlanish gigienasi kafedrasi shug’ullanadi. Bir kunlik iste’mol normalarini belgilashda axolini sarflaydigan kaloriyasini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Olib borilgan bir qancha ilmiy-tekshirish ishlarining yakunlariga asoslanib, mazkur mamlakat aholisi yoshiga, kasbiga, turar joyiga va boshqa belgilariga qarab 4 tabaqaga bo’linadi:

1. 
   Aqliy mehnat bilan shug’ullanuvchi kishilar bo’lib, ular uchun 3000 kkal belgilangan.
   
2. 
   Mexanizatsiyalashtirilgan ishlab chiqarishdagi ishchilar uchun 3500 kkal belgilangan.
   
3. 
   Jismoniy ish bilan shug’ullanuvchilar uchun 4000 kkal belgilangan.
   
4. 
   Eng og’ir jismoniy ishda ishlovchilar bo’lib, ular uchun 4500-5000 kkal belgilangan.
   

Texnika va mexanizatsiyaning tobora rivojlanishi natijasida 3 va 4 tabaqadagi ishlovchilar soni asta sekin kamayishi hisobiga 1 va 2 tabaqadagi axoli soni ko’paymoqda. Bu hol jismoniy mehnat bilan aqliy mehnat o’rtasidagi tafovvutning barxam topishini ko’rsatuvchi belgilardan biridir.
Bolalarning yoshiga qarab ovqatlanishi bir necha hildir.
1 yoshgacha bolalarga bir kun uchun 700-900 kkal.
1-3 yoshgacha bolalar uchun 1500-1900 kkal.
8-12 yoshgacha bolalar uchun 2000-2400 kkal. Undan katta yoshdagilar uchun 2500-3500 kkalgacha belgilangan. Kollej talabalari, o’rta maktab o’quvchilari uchun 3000-3500 kkalgacha belgilangan.
Har kuni vaqtida va muayyan normada ovqatlanish katta ahamiyatga ega. Sog’lom kishi kuniga 4 yoki 3 marta ovqatlanishi lozim. To’g’ri ovqatlanish tartibi ertalab hamda tushlikda oqsil (gusht, baliq, dukkaklilar) va boshqa oqsil moddalarga boy mahsulotlar iste’mol etishni talab qiladi. Kechqurun esa sut va o’simlik mahsulotlari bilan ovqatlanish mumkin.
O’zbekiston iqlimi axolisining urf-odatini va boshqalarni xisobga olib, bir yillik ovqatlanish normalari quyidagicha belgilangan:

1. 
   Non va non mahsulotlari (un miqdorida hisoblanganda) 146 kg.
   
2. 
   Kartoshka 55 kg.
   
3. 
   Sabzavot va poliz mahsulotlari 164 kg.
   
4. 
   Baliq va baliq mahsulotlari 11 kg.
   
5. 
   Qand 24 kg.
   
6. 
   O’simlik moyi 7,7 kg.
   
7. 
   Go’sht va go’sht mahsulotlari (go’sht holida hisoblanganda) 68,6 kg.
   
8. 
   Sut va sut mahsulotlari (sut holida hisoblanganda) 319 kg.
   
9. 
   Tuxum (dona) 146.
   

Iste’mol normasi ishlab chiqarish kuchlarini o’sishi natijasida miqdor va sifat jixatidan o’zgarib turadi.

Kiyim-bosh va ro’zg’or boyumlari normalari ovqatlanish normalariga nisbatan tez o’zgaradi. Uy-joy normasi jon boshiga 9 m² belgilangan bo’lib, ayrim shaxslar uchun (kasalligiga, ilmiy darajasiga va boshqalariga qarab) bu norma oshiriladi.
Turmush darajasi iqtisodiy tarakkiyotga boglik boglik xolda shakllanadigan turli tovarlar va xizmatlardan foydalanish darajasi bulib, kishilarning farovonligi, ularning iste’moli va uning natijasini xarakterlaydi.
Turmush darajasining uzaro boglik ikki gurux kursatkichlari bor. Birinchisi: Qiymat-pul kursatkichlari bulib, bu axolining pul shaklida oladigan turli daromadlari yigindisi va uning jon boshiga tugri kelishi kabilardir.
Bular orasida axolining real daromadi asosiy urin tutadi. U iste’molning xamma jixatlarini uzida mujassamlashtiruvchi umumlashgan kursatkichdir. Pul daromadi kupaysa, real daromad pasayib ketadi.
Ikkinchidan: turmush darajasining moddiy natural kursat-kichlari - jon boshiga tugri keladigan ozik -ovkat va boshkalar iste’moli, uy-joy satxi, uzok muddat xizmat kiladigan jixozlar mikdori va boshkalardir. Lekin, bunda fakat mikdor emas, balki sifat xam xisobga olinishi kerak. Chunki, foydalanadigan narsalar, masalan, kiym-kechak, engil mashina, televizor va boshkalar sifat jixatdan farklanadi. Uy joy satxi jon boshiga kishloklarda shaxarlar nisbatan yukori, lekin sifati yukori deb bulmaydi, shuningdek, turli xizmatlardan (ukish, davolanish, maishiy xizmatlar va boshkalar) foydalanish mikdori va sifati xakida xam shuni aytish mumkin.
Turmush darajasini tula tavsif etish uchun solishtirma narxlardan foydalanish zarurdir. YA’ni ma’lum yildagi narxasosida xisoblangan tovarlar va xizmatlar Qiymati bilan ifodalash tugrirok buladi. Bu real daromadga yakinrok bir tasavvo’rni beradi. Masalan, shunday real daromad AKShda 1982 yil narxlari bilan xisoblanganda 1929 yilda 498,5, 1959 yilda - 1067,5, 1998 yilda-3476 dollar bulgan.