|
2.Bozor Iqtisodiyoti sharoitida daromadlarning tabakalanishi.
Bozor Iqtisodiyotiga axoli daromadlarining tabakalanishi xarakterlidir. Bunga iqtisodiy erkinlik va rakobat kurashi sabab bulib kimning imkoniyatlari va kobiliyatlari yukori tadbirkor va ishbilarmon bulsa uning ishlari yurishib rakobatda yutishi daromadlari kupayib borishi mumkin va aksincha. Shu xol daromadlarning mukarrar sur’atda turlicha bulishini belgilaydi. Demak, bozor iqtisodieti taksimot munosabatida tenglikni emas, balki tengsizlikni keltirib chikaradi.
Tengsizlikni asosan turt omil paydo etadi:
1) “Besh kul barobar emas” - deganlaridek, kishilarning tugma kobiliyatlari, kuch-kuvvati, akl idroki, saloxiyati va zakovati xullas ish kobiliyati bir xil emas. Shu tufayli ular iqtisodiy faoliyatda turlicha natijaga erishgandan xar xil daromad kuradilar masalan, AKShda Gollivudning kino yulduzi bir yilda 20 million topsa, malakali shifokor 80 va kelgindi ishchi esa 15 ming dollar daromad topadi.
2) Daromaddagi tengsizlik kishilar uz saloxiyatini ishga solish imkoniyatlariga boglik. Bilim olish, kasb egallash, malakani oshirish imkoniyatlari bulgan va ish joyda daromad oz buladi. Ishlab turgan kishi bilan sizning, garchi kobiliyati bir xil bulsada, daromadi turlicha buladi. Masalan, AKShda ishlaydigan ishchi bir oyda O’rtacha 2500 dollar ish xaki olsa ishsizga 600 dollar ishsizlik nafakasi beriladi.
3) Tengsizlikni oila tarkibini xar xil bulishi xam yuzaga keltiradi. Agar oila tarkibida pul toparlar kup bulib, bokmandalar oz bulsa, uning jami daromadi kup buladi, aksincha bulsa oz buladi.
4) Daromadlardagi farkni iqtisodiy xatar xam yuzaga keltiradi. Bozor Iqtisodiyoti tasodiflardan xoli emas. Ular daromadlarga, ayniksa tadbirkor daromadiga ta’sir etadi. Bozorda kutilmaganda narx oshib ketsa, ya’ni tadbirkorlarga omad kulib boksa, katta daromad keladi. Bordi-Y. Narx tasodifan pasayib ketsa, kutilgan daromad xam olinmaydi. Demak, daromadlardagi farkni bozor xolati uzgarishlari xam yuzaga keltiradi.
Bozor qonuniyatlariga mos ravishda, jamiyat kabul kilgan va qonuniy ruxsat berilgan usullar bilan topilgan daromadlardagi farklar adolatli tengsizlikni, gayriqonuniy, ya’ni man etilgan usullar bilan topiladigan daromadlardagi farklar adolatsiz tengsizlikni paydo etadi. Adolatsiz tengsizlik xufiyona (man etilgan) iqtisodiy faoliyat bor joyda yuzaga keladi.
Masalan, narkobiznesda keladigan umumiy pul topish daromadlarni keskin farklantiradi. Daromadlardagi tengsizlik tabiiy bir xol bulib, daromadi ozlarni yaxshi ishlab pul topishga undaydi. Daromadlardagi farklar axoli jon boshiga tugri keladigan daromad summasiga karab aniqlanadi. Buning uchun oila kurgan yalpi daromadni uning a’zolari soniga bulinadi. Mamlakat axolisining daromadidagi tafovutlar darajasi taxlil etilganda 10 % boy axolining daromadi bilan 10% kambagal oilalar daromadi necha karra farklanishi aniqlanadi. Rossiyada 1995 yili bu daromadlar solishtirilganda boylarning daromadi kambagallarnikidan 13,5 marta kup bulgani aniqlangan. O’zbekistonda bu fark 7 marta edi.
Daromadlarning notekis taksimlanishi Lorents egri chizigida xam kuyidagicha tasvirlanadi.
Chizmada agar daromad teng taksimlanib, oila xissasi bir xil bulganda daromad chizigi tugri bulishini kurish mumkin. (A nuktadan S nukta orkali E nuktagacha). S 60 % oila 60 % daromadni olganda bu daromad tekis taksimlanishini kursatadi. Amalda bunday bulmaydi. Oilalarning jamiyat mikyosidagi umumiy daromaddan olgan xissasi xar xil bulganidan, masalan 20 % oila daromadlarining 50 % ni olganidan daromad chizigi egri chizik shakliga kiradi. (A.E chizigi )
Daromadlarning umumiy mikdori bilan uning taksimlanishi O’rtasida aloqadorlik bor. Umumiy daromad kam bulgan sharoitda unung taksimlanishi keskin uzgarib turadi. Daromad kup bulganda esa
taksimlanish bir me’erda, barkaror boradi. Rivojlangan jamiyat boy bulganidan jamiyatda kishilarning daromadidagi tafovudlar kam buladi, binobarin ijtimoiy birdamlik va xotirjamlik xukm suradi.
Daromadlarga karab axoli tabakalashganda uning xar xil katlamlari paydo buladi. Bu katlamlar uz daromadlariga kura ijtimoiy piramidani Tashqil etadi.
Rivojlangan bozor Iqtisodiyoti sharoitida daromad kup bulganida davlat boylar daromadi xisobidan kambagallar daromadini oshirib boradi. Natijada axoli uta boy va uta kambagallarga ajralib kolmaydi. Daromadlar kanchalik adaolatli bulmasin, baribir kambagallik muammosi saklanib koladi. Kimning kambagal ekanligi oila daromadining umumiy mikdoriga karab emas, balki bu daromadning oila jon boshiga tugri keladigan mikdoriga karab aniqlanadi va oila tirikchiligining minimal Qiymatiga (necha pul zarurligiga) nisbatan baxolanadi. Agar daromad jon boshiga tirikchilik Qiymatidan past bulsa, oila kambagal xisoblanadi. Masalan, oilaning jami daromadi bir oyda 3000 sum, oila 5 kishidan iborat, demak, jon boshiga daromad 600 sumni Tashqil etadi. Oilaning minimal tirikchilik vositalarining Qiymati jon boshiga xisoblanganda 650 sum. Bunda oila daromadi uning tirikchilik Qiymatiga etmaydi.
(600-650). Demak, oila kambagal xisoblanadi. Buni yana biz keyingi savolda ya’ni turmush darajasida yana xam batafsilrok bilib olamiz.
Bozor kimlarningdir foydasi yukori bulib, daromadi kupayadi, kimlardir zarar kurib, xatto inkirozga uchrab xonavayron buladi. Bu esa uzini oklamaydigan iqtisodiy faoliyatlarning barxam topishlariga uning soglom usishiga olib keladi.
Demak, daromadni kupaytirishga buning uchun yukori foyda olishga zur berib urinishi va rakobatlashishi bozor Iqtisodiyotining asosiy qonuniyati bulib, buning uchun tez va barkaror rivojlanishini belgilaydi. Kudratli stimul yaratadi bunga qarshi xarakat kilish, stimulni bushashtirish, sun’iy suratda daromadlarni tenglashtirishga urinishi zarur bulib, Iqtisodiyotning usishini sekinlashtiradi va ijtimoiy - iqtisodiy inkirozga olib keladi. Rejali Iqtisodiyotning faloqatli fojeasi buning yakkol misolidir.
Bozor Iqtisodiyoti uz asoslariga kura tengsizlik Iqtisodiyoti bulib, unga asoslangan jamiyat ijtimoiy tengsizlik jamiyatidir. Xush, aniqrok aytganda, daromadlardagi tengsizlikning sababi nima? Bu adolatlimi yoki adolatsizmi?
Uning ikki sababi bor: tabiiy va ijtimoiy sabablar kishilar tabiatan jismoniy va akliy jixatdan farkli bulib, bu ularning kobiliyati va ishbilarmonligi birinchi asos buladi. Lekin kobiliyatining rivoj topishi va ruyobga chikishi ijtimoiy sabablarga boglik. Inson yaxshi bilim olishi kobiliyatiga yarasha ish bilan ta’minlanishi, biror foydali faoliyat bilan shugullanishi imkoniyatiga ega bulishi zarur. Aks xolda xarkanday akllik va kobiliyatli kishi xam faoliyatsiz bulib koladi. Bu jamiyatning iqtisodiy madaniy taraqqiyoti darajasi, ijtimoiy-siyosiy tizimi va boshka xususiyatlarga boglikdir. Misol uchun AKSH da bir ishchi O’rtacha 2500 dollar oylik olsa, malakali shifokor taxminan 6600 dollar, ukituvchi 3300 dollar, Xollivud kino yulduzi esa 1,5 million daromad topadi. Tadbirkorlar kuradigan daromad xam turlichadir.
Daromadlarning shakllanishida eng muxim xal kiluvchi omil iqtisodiy moddiy sharoitdir. Bu bozor Iqtisodiyoti shunday tizimki xar bir kishi mavjud va cheklangan iqtisodiy moddiy sharoitdan eng samarali foydalanib, eng kup natijaga erishishga xarakat kiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
