“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

26-MAVZU: UMUM JAXON XUJALIGI VA UNING RIVOJLANISH QONUNIYATLARI
REJA:


1.Jaxon xujaligining rivojlanish qonuniyatlari.
2. Xalqaro mexnat taksimoti va integratsiyasi.
3. Xalqaro iqtisodiy Tashqilotlar.
4. Jaxon mexnat taksimotida O’zbekistonning o’rni.


1.Jaxon xujaligini rivojlanish kadriyatlari
Bozor Iqtisodiyotning kup asrlik taraqqiyoti natijasida XIX va XX asrlar busagasida jaxon xujaligi vujudga keldi. Bir asr davomida u tuxtovsiz rivojlanib kelmokda.
Jaxon xujaligi xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimi va ularning amalga oshirib borish vositalarini bir butun yaxlitligidan iborat, xalqaro mexnat taksimoti bu Xo’jalikning moddiy asosini Tashqil etadi. Jaxon xujaligi ishlab chikaruvchi kuchlarni asrlar davomidagi rivojlanishi, milliy, mintaqaviy va umumjaxon mikiyosida mexnat taksimotining uzliksiz guruxlashib borishi turli mamlakatlar milliy ishlab chiqarishning yakkalangan xolatdan chikish va ularni asta-sekin davlatlaroaro xujalik tizimiga kirib borishi natijasidir.
Jaxon xujaligida xar bir uzgarishlar (jaxon bozoridagi narxlar xarakati va aloxida mamlakatning eksport imkoniyatidan tortib dunyo Iqtisodiyotidagi tarkibiy siljishlar va xalqaro monopoliyalar faoliyatigacha) dunyodagi barcha mamlakatlar manfaatini uziga tortadi. Mamlakatning savdo ishlab chiqarish va moliya soxalaridagi aloqalari jaxon tamoyillariga boglik ob’ektiv reallik xisoblanadi. Xozirgi davrda xar kanday mamlakatni uning iqtisodi kanday rivojlangan bulishidan kat’iy nazar jaxon xujaligi aloqalariga jalb kilmasdan uning tula konli, iqtisodiy rivojlanishini ta’minlash mumkin emas.
Dunyo bir-biridan maksadlari, amal kilish mexanizmi bilan farklanuvchi turli xil ijtimoiy iqtisodiy tuzumlar, xalqaro guruxlarga bulingan.
Jaxon xujaligi 230 dan ortik mustakil xujalik subetlarini uz ichiga oladi (01.01.1998 yil xolatiga 185 tasi BMTga azo). Bu tarkibga kiruvchi xar bir davlat tarixiy-jugrofiy, milliy, diniy va sotsial- iqtisodiy, siyosiy uziga xoslikka ega. Jaxon xujaligi sub’ektlarini turli mezonlarga asosan turkumlash mumkin. Yakin paytlargacha asosiy mezon bulib davlatning sotsiyalizm yoki kapitalizm lageri tarkibiga kiritish xisoblanar edi. Sobik SSSR parchalanib ketganda va Sharkiy Evropadagi sobik sotsialistik lagerlar bozor xujaligi tomon yuz tutgan xozirgi davrda xam jaxon xujaligi davlatlari bir biridan kup belgilarga kura farklanadi.
Umumlashma tarzda jaxon xujaligi tizimi uziga xosligiga karab: rivojlangan, rivojlanayotgan bozor xujaligi mamlakatlari va nobozor Iqtisodiyotga asoslangan mamlakatlarga bulinadi.
Iqtisodiyotning rivojlanishi darajasiga karab past, O’rtacha va yukori darajada tarakkiy etgan davlatlar mavjud.
Jaxon xujaligida keyingi paytda aloxida urinni yangi industrial davlatlar,yukori daromadli, neft esksport kiluvchi davlatlar egalaydi. Jaxon xujaligini urganishda eng kashshok mamlakatlar guruxi (Chad,Bangladesh) ga etibor karatiladi.
Xozirgi davrda BMTning turkumlash belgilariga kura jaxon dalatlari kuydagi tiplarga bulinadi:
I-Yukori darajada iqtisodiy rivojlangan davlatlar.
II-oralik gurux yoki O’rtacha rivojlanish darajasiga ega davlatlar.
III-Rivojlanayotgan davlatlar.
Iqtisodiyoti yuksak rivojlangan davlatlar belgilari: YAMM da kishlok xujaligi maxsulotining xissasi juda past
( 2-5% ); sanoat salmogi kamayib boryapti (fakat mashinasozlik salmogi juda yukori) va xizmat kursatish 60-70% ni Tashqil etadi. Eksport turi va mikdori mutassil oshib turadi
(diversifikatsiya). Bu turkum mamlakatlara dunyo sanoat maxsuloti ishlab chikarilishi va eksportni 80% dan ortigini uzida mujassamlashtiradi. (Transport tarmogi vositalari ishlab chiqarishining 90%) va deyarli barcha moliyaviy investitsiyalarning eksporti shu mamlakatlarga tugri keladi.Bu turkum davlatlar ichida asosiy ettilik yoki buyuk davlatlar aloxida guruxni Tashqil etadi. (AKSH. Yaponiya, Germaniya, Frantsiya, Italiya, Buyuk Britaniya, Kanada) bu gurux davlatlar yokori iqtisodiy, ilmiy-texnik potentsial egasi xisblanadilar. Jaxondagi eng yirik 500 ishlab chiqarish korporatsiyalarning 398 tasi ularga tugri keladi (1993 yil yanvar xolatiga). Doimiy ravishda amal kilidagan yukori darajadagi uchrashuv utkazib turadilar. (Kanada-balans).
AKSH bu guruxda etakchi urinni egalaydi (ettilikdagi 398 korporatsiyaning 153 tasi shu davlatda) lekin keyingi yillarda salmogi kamayib bormokda (1995 yilda ettilik maxsulotining 22% ni) 1956 yilda kapitalistik dunyo ishlab chiqarishning 56% bulgan). Yaponiya Iqtisodiyoti jadal suratlar bilan rivojlanib bormokda. Ushbu davlat jaxon ilmiy tadkikotlarni 12% ni uzida mujasam-lashtirgan. Tabiiy resurslarni kam bulgan Yaponiya fan-texnika va texnologiyaning uzining asosiy strategik resurslarga aylantiradi. Elektironika sanoati boyicha Yaponiya, AKSH, Italiya, Germaniya,Frantsiya, Buyuk Britaniya, Jami maxsulotidan kuprok ishlab chikaradi. 1996 yil xolatiga dunyodagi robotlarning 60%i Yaponiya korxonalarida buldi.
AKSH kup jixatdan importga boglik Iqtisodiyotga ega. Yaponiya Iqtisodiyoti chet el investitsiyalarining juda kiyinchilik bilan kiritadi.
AKShda davlat byudjeti 40% defitsitga, Yaponiya byudjeti esa 40%lik ijobiy saldoga ega.
Jaxonning eng yirik 100 ta banklaridan 24tasi Yaponiyada; 12 tasi AQShda.
Iqtisodiy yuksak rivojlangan davlatlar tarkumida Garbiy Evropaning iqtisodiy yuksak rivojlangan kichik davlatlari aloxida guruxni Tashqil etadi. Bular: Shveytsariya, Avstriya, Belgiya, Niderlandiya, Norvegiya, Shvetsiya, FinlyandiY. Bu davlatlar Iqtisodiyoti xalqaro mexnat taksimotida tor doirada ixtisoslashgan va shu soxada dunyoda etakchi bulib turadilar. 50% dan ortik maxsulotini eksport va 75% atrofida xom-ashyo va ozik-ovkat maxsulotlarini import kiladi, barchasi ish kuchini chetdan jalb kiladi.
3.Avstraliya, Yangi Zelandiya, YUAR, Isroil,
II-turkum- O’rtacha rivojlanish darajasiga ega dav-latlar, ular soni kup emas. Bularga Garbiy Evropada Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya, Irlandiya (turizm bu dav-latlarda juda rivojlangan eksportning 25%gacha, ish kuchini eksport kiladi) kiritadi.
Markaziy-Sharkiy Evropada-Chexiya, Vengriya, Polsha, Slovakiya davlatlari.
III-rivojlanayotgan davlatlar. Ularning deyarli barchasi Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasida joylashgan. Er shari axolisining 75% i shu erda yashaydi, sanoat maxsuloti 17% ni Tashqil etadi (1996yil).
Braziliya, Meksika, Xitoy, Xindiston - bu turkum davlatlarining asosiylari bulib, yirik madaniyat uchoklari, milliardli axoli , boy tabiat , arzon ish kuchi, xam ashyoga ega.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar moddiy asosini xalqaro mexnat taksimotini Tashqil etadi. Xalqaro mexnat taksimotining chukurlashib borishi mamlakatlar O’rtasida fan-texnika, ishlab chiqarish,savdo,iqtisodiy aloqalarning obektiv asosi xisoblanadi va shu tufayli ishlab chiqarishning baynanminallashuvi umumjaxon jarayoniga aylandi va bu jaxon xujaligining taraqqiyoti qonuniyatidir.
Xalqaro mexnat taksimotining chukurlashib ixtisoslashuv va uzaro kooperativlashuv, iqtisodiy integratsiyaning usishi jaxon xujaligi tarkkiyotining uziga xos muxim belgisi va qonunidir. Resurslarning xalqaro mikyosda taksimlashishi va ulardan samarali foydalanish maxsulotlar va xizmatlarni arzonlashtirish va sifatini ustirish imkonini beradi. Bu fakat iqtisodiy munosabat-largina emas, balki jaxonshumul muammolarni (ekologiya, xavfsizlik, kashshoklik, kasalliklarga qarshi kurashish...) xal etishda xamkorlik kilish kuchlarni birlashtirish imkonini beradi.
Jaxon xujaligi katnashchilari bulgan turli mamlakatlarning iqtisodiy tarkkiyot darajasi jixatidan bir-birga yakinlashuvi uning belgisi va qonuniyatidir. Teng xukukli va uzaro manfaatli aloqalar rivojlangan mamlakatlarning kam rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarni tasirini kuchaytirib, ularning rivojini tezlashtiradi. Tinch yul bilan istiklolga erishgan va bozor iqtisodi taraqqiyoti yuliga kirgan davlatlarning rivojlanishi xam shunday belgilarga ega bulmokda. (Bu masalani O’zbekiston misolida aloxida amaliy mashg’ulot mavzularida kuramiz).
Birok xalqaro mikiyosida iqtisodiy tarakkiyotdagi tengsizlik va tafovutlarning ildizlari chukur, darajasi katta uning bartaraf etish jarayoni xam uzok davom etadi.
Jaxon xujaligini milliy Iqtisodiyotga tasiri usishi va borgan sayin kuchayib borishi uning tarakkiyot belgisi va qonuniyatidir. Xozirgi davrda milliy Iqtisodiyot jaxon Iqtisodiyotining tarkibiga kismiga aylanib bormokda. Tashqi iqtisodiy aloqalar milliy Iqtisodiyot rivojining zarur shartiga aylanmokda. Xozirga davrda xech bir davlat iqtisodiy tarakkiyot darajasida katbiy nazar boshka davlatlari bilan iqtisodiy aloqalarsiz rivojlana olmaydi. Jaxon darakkiyoti uzaro xamkorligi qonuniyatini asosligini kursatadi.

1.