1. Dj. Xiksning daromad xaqidagi ta’limoti. Nominal va real daromad

---

1 

 

16-mavzu. 16-ma’ruza. Milliy daromad va milliy hisoblar tizimidagi boshqa 

daromad ko’rsatkichlari 

Reja: 

1.  Dj. Xiksning daromad xaqidagi ta’limoti. 

2.  Nominal va real daromad. 

3.  Milliy daromadni taqsimlash, qayta taqsimlash va oxirgi foydalanish 

statistikasi. 

 

1.Dj. Xiksning daromad haqidagi ta’limoti.

1

 

         Bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish  davrida  daromadlar  statistikasining  ahamiyati 

yanada ortadi, chunki quyidagi holatlar daromadlar bilan bevosita bog‘liq: 

- 

 iqtisodiyotni umumiy holati va aholining turmush darajasi; 

- 

 ijtimoiy va soliq siyosatini ishlab chiqish; 

- 

 ichki  imkoniyatlarni  jalb  qilib,  investitsion  jarayonlarni  kengaytirish 

imkoniyatini baholash. 

Yuqoridagi  maqsadlarda  foydalanish  uchun  daromadlar  statistikasining 

ma’lumotlari  iqtisodiy  jarayonlarning  bog‘liq  holatlarini  xarakterlovchi  boshqa 

makroiqtisodiy  ko‘rsatkichlar  bilan  bog‘lanishi  lozim:  masalan,  moliyaviy 

imkoniyatlarni ifodalovchi ko‘rsatkichlar, samaradorlik ko‘rsatkichlari bilan va h.k. 

Mikrodarajadagi  daromad  haqqidagi  ma’lumotlar  asosan  xo‘jalik  yurituvchi 

sub’ektlarni  iqtisodiy  jarayonlardagi  holatini  o‘rganish  uchun  va  yana  fiskal 

siyosatni xal etishda foydalaniladi. Makrodarajadagi daromad milliy daromad deb 

atalib,  undan  iste’mol  va  jamg‘arish  siyosatini  ishlab  chiqishda  va  juda  ko‘p 

ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni xal qilishda foydalaniladi. 

Shunisi qiziqki, iqtisodiy ta’limotda daromad tushunchasi haqqidagi ta’limot 

ancha og‘ir masala bo‘lib hisoblanadi. Faqat XX asr davomida qator iqtisodchi va 

statistiklar tomonidan daromad tushunchasi berilgan ta’riflar bir necha bor o‘zgardi. 

Masalan, I.Fisher daromad tushunchasini oxirgi foydalanish bilan bog‘laydi. Taniqli 

gollandiyalik statistik F.Bos o‘zining «Milliy hisoblardagi doimiy tahlil» (1989 y.) 

nomli  asarida  daromad  tushunchasini  oxirgi  iste’mol  summasi  va  kapital  aktivlar 

zahirasining sof o‘sishi sifatida tariflagan. Lekin uning o‘zi yana shuni tan oldiki, 

bu ta’rifni yana boshqa tomonlariga aniqlik kiritish, masalan, kapital tushunchasiga 

yanada  aniqlik  kiritish  lozim  deb  hisoblagan.  Bu  masala  bo‘yicha  ham  iqtisodiy 

                                                           

1

 

1

Bu mavzuda 

Nabiev H., Sayfullaev S.N. IQTISODIY STATISTIKA darslik Toshkent-2011 foydalanildi

 

---

2 

 

adabiyotlarda turli xil fikrlar mavjud.  

Shuning  uchun  kapitalni  bozorda  sotilishi  mumkin  bo‘lgan  (yoki  bozor 

bahosiga  ega  bo‘lgan)  resurslar  yig‘indisi  sifatida  qaraladi.  Taniqli  amerikalik 

iqtisodchi Samuelson kapital tushunchasini, ishlab chiqarish natijasi sifatida hosil 

bo‘lgan natija sifatida yoki ishlab chiqarilgan resurslar sifatida qaraydi. Samuelson 

fikriga  ko‘ra  tabiiy  qazilmalar  zahiralari  va  boshqa  ishlab  chiqarilgan  aktivlarga 

qachonki mehnat ta’sir ko‘rsatsa kapital tusini oladi. 

Daromad xaqidagi tushunchaning nihoyatda og‘ir xarakterga ega 

 ekanligini,  shu  sohada  dunyoga  taniqli  bo‘lgan  ingliz  iqtisodchisi  Dj.Xiks 

ham  

tan olgan. U o‘zining «Qiymat va kapital» nomli asarida ko‘p taniqi mualliflar 

bir-birini  o‘rgangan,  shuningdek  o‘zlari  fikrlarini  ham  keltirganlar  va  ularda 

jamlash va daromad tushunchalariga har xil ta’rif berganlar, ular bir-biriga qarshi 

va  qoniqarsiz  fikrlar  bo‘lganligini  e’tirof  etgan  va  umuman  ma’lum  bo‘lgan 

daromad  va  jamlash  tushunchalari  mantiqiy  kategoriyalar  bo‘lmay  balki, 

amaliyotga biroz yaqinlashgan, biznesmenlar uchun amaliy masalalarni to‘g‘ri xal 

qilishga qaratilgan tushuncha deb atagan. Shu fikrga taniqli nemis iqtisodchisi va 

statistika professori P.Fon Der Lippe ham qo‘shiladi. Uning fikricha daromadning 

ta’rifi  tahlil  va  amaliy  masalaning  Yechish  maqsadiga  bog‘liq  bo‘lib,  daromad  - 

xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlarga  doim  tushib  turadigan  pul  daromadlari  summasi 

hisoblanadi va ular pulning talabiga ta’sir ko‘rsatadi. U, binobarin, natural formada 

tushgan daromadlarni o‘z ichiga olmaydi. 

Yaqin  vaqtlargacha  «jamlash»  termini  to‘plangan  pul  (muomaladagi  va 

saqlovchi banklardagi) mablag‘larini anglatish uchun foydalanilgan. Lekin MHTda 

u boshqacha ma’noga ega. Jamlash - ixtiyordagi daromadni bir qismi bo‘lib, u oxirgi 

iste’mol maqsadlari uchun sarflanmagan. 

Shunday  qilib,  MHT  ta’rifiga  mos  ravishda  jamlash  -  bu  barcha  moliyaviy 

(mavjud  pul  mablag‘lari,  depozitlar,  qimmatli  qog‘ozlar,  zayomlar,  kreditlar  va 

h.k.) aktivlarni va material aktivlarni o‘sishini anglatadi. 

BMTning  1993  yilda  qabul  qilingan  yangi  MHTga  asosan  daromadlarning 

ko‘rsatkichlar  tizimi  Dj.Xiks  ta’limotiga  asoslangan.  Boshqacha  so‘z  bilan 

aytganda,  daromad  ko‘rsatkichlari  insonlarni  iste’moli  uchun  ishlatishi  mumkin 

bo‘lgan  summani,  ya’ni  xech  qanday  kambag‘allashishga  yo‘l  qo‘ymagan  holda 

ishlatishi  mumkin  bo‘lgan  summani  ifodalaydi.  O‘z  fikrini  yanada  rivojlantirib, 

Dj.Xiks nazariy tahlil uchun daromadlarni ikki xil kategoriyasini keltiradi. Birinchi 

kategoriya  -  doimiy,  avvaldan  ko‘rish  mumkin  bo‘lgan  tushunchalar  oqimi, 

ikkinchisi  -  amaldagi  tushunchalar  oqimi.  Dj.Xiks  fikricha  tahlil  uchun  ko‘proq 

darajada  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  xulqini  tushuntirib  beradi.  Uni  olish 

uchun ikkinchi kategoriyadan avvalda ko‘rilmagan, favqulodda tushumlarni ayirish 

---

3 

 

kerak,  jumladan,  inflyatsiya  natijasida  aktivlar  hajmini  ortishi.  Shunday  qilib, 

Dj.Xiksning  daromad  haqqidagi  fikridan  quyidagi  bir  necha  konkret  xulosalarni 

qilish mumkin: 

Birinchidan,  har  qanday  pul  tushumi  ham  daromad  emas.  Albatta,  ishlab 

chiqarishda  foydalanilgan  ishlab  chiqarish  vositalarining  qiymatini  o‘rnini 

to‘ldiradish uchun kelib tushgan pullar - daromad bo‘lib hisoblanmaydi. 

Ikkinchidan,  jamlashni  pul  summalarini,  bankdagi  depozitlarni  va  boshqa 

moliyaviy  aktivlarni  (aktsiyalar,  obligatsiyalar  va  h.k.)  ortishiga  tenglashtirib 

bo‘lmaydi, chunki moliyaviy aktivlar formasini o‘zgarishi natijasida yoki moliyaviy 

majburiyatlar  olish  natijasida  (jamlash  natijasida  emas)  ham  moliyaviy  aktivlar 

hajmi  ortishi  mumkin.  Masalan,  qarz  olish,  aktsiyalar  va  material  aktivlar  sotish 

natijasida ham pulning hajmi ortishi mumkin. Boshqa tomondan, saqlashdagi pullar 

hisobidan  material  aktivlar  (erni,  kvartirani)  sotib  olish  ham  pul  hajmini 

kamaytiradi. 

Uchinchidan,  favqulodda  sabablar  bilan  kapital  hajmining  ortishi,  masalan, 

inflyatsiya  tufayli  yoki  tashqi  sabablar  bilan  (yaqin  joyda  temir  yo‘l  o‘tkazilishi 

tufayli) yoki er qiymatining ortishi ham daromad bo‘lib hisoblanmaydi. 

 

Yangi  1993  yilda  qabul  qilingan  MHTda  Dj.Xiksning  daromad  xaqidagi 

umumiy  ta’limotiga  yanada  aniqliklar  kiritildi  va  muhim  makroiqtisodiy 

ko‘rsatkichlar  YaIM,  milliy  daromad,  ixtiyordagi  daromad,  jamlash  va  h.k.larni 

hisoblash  uchun  aniq  ta’riflar  va  klassifikatsiyalar  ishlab  chiqildi.  Agar  tashqi 

iqtisodiy aloqalar omilini hisobga olinmasa milliy daromad, iqtisodiyotning barcha 

sektorlarida  yaratilgan  qo‘shimcha  qiymatlar  yig‘indisiga  teng.  Shunday  ta’rifga 

asoslanib,  inflyatsiya  natijasida  yoki  ishlab  chiqarish  bilan  bog‘liq  bo‘lmagan 

boshqa  favqulodda  sabablar  bilan  aktivlar  qiymatini  o‘zgarishi  daromad 

hisoblanmaydi. 

Yangi MHTda Dj.Xiks ta’limotlari asosida daromadning yangi ko‘rsatkichlar 

tizimi  qo‘llaniladi  va  ular  taqsimlash  jarayonining  har  xil,  lekin  o‘zaro  bog‘liq 

jarayonlarini ifodalaydi. Bu tizim quyidagi ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi: 

- 

 birlamchi daromadlar; 

- 

 pul formadagi joriy transfertlar; 

- 

 ixtiyordagi daromadlar; 

- 

 natural formadagi ijtimoiy transfertlar; 

- 

 ixtiyordagi tuzatish kiritilgan daromad; 

- 

 milliy daromad; 

- 

 ixtiyordagi milliy daromad. 

Birlamchi  daromadlar  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlarga  qo‘shilgan  (yangida 

yaratilgan)qiymatni birlamchi taqsimlash natijasida tushadi: mehnat haqqi; foyda; 

---

4 

 

aralash daromad, mulkdan olingan daromad; ishlab chiqarish va importga soliqlar; 

bular birlamchi taqsimlash natijasida davlat byujetining daromatlarini tashkil etadi. 

Shu  mamlakat  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlari  (rezidentlari)ga  birlamchi 

daromadlar  shu  mamlakatda  va  boshqa  mamlakatlarda  yaratilgan  qo‘shimcha 

qiymatdan kelib tushadi; ikkinchi tomondan shu mamlakatda yaratilgan qo‘shimcha 

qiymatning bir qismi shu mamlakat YaIMni yaratishda qatnashgani uchun (asosan, 

ish xaqqi va mulkdan olingan daromad sifatida) norezidentlarga to‘lanadi.