“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

3. Davlat boshkaruvining asosiy usul va vositalari.

Dunyo tajribasida bunday boshkaruv tizim turlicha va xar bir mamlakatda uzining xususiyatlariga ega. Iqtisodiyotni boshkarishdagi asosiy usul bulib iqtisodiy usul xisoblanadi. Bu usulni amalga oshirishda davlatning turlicha olib borgan siyosati, tadbirlari axamiyatlidir. Ulardan asosiylari bulib:

1. 
   Fiskal siyosati;
   
2. 
   Pul siyosati;
   
3. 
   Daromadlarni tartibga solish siyosati;
   
4. 
   Tashqi iqtisodiy siyosati;
   
5. 
   Sotsial siyosati kiradi.
   

Bulardan tashkari Iqtisodiyotni boshkarishda davlat tomonidan turli vositalar xam kullaniladi.
Ulardan asosiylari kuyidagilar:

• 
  qonunlar ishlab chikish va amalga oshirish
  
• 
  moliyaviy vositalar va ulardan keng foydalanish, ya’ni soliklar, davlat byudjeti, bosh-xiroj, eksport – import nisbati, kredit, subsidiyalar, pul muomilasi va uni tugri amalga oshirish, inflyatsiyaga qarshi tadbirlar va x.k.
  

Davlatni Iqtisodiyotni tartibga solishga birinchi vositasi qonunlar chiqarish va ularni amalga oshirishdir. Davlat iqtisodiy xayot va tarakkiyot talablariga muvofik keladigan va tartibga soladigan qonun koidalar amr-farmonlarini joriy kiladi. Makbul faoliyatda kullab-kuvvatlanadi. Nomakbullari takiblanadi. Qonun buzuvchilariga jazo choralarini kullaydi. O’zbekistonda xam bozor Iqtisodiyotiga utishda bozorga xos bulgan iqtisodiy mexanizmlarni yaratishda kuplab qonunlar kabul kilinmokda va amalga oshirilmokda. Mamlakatimizda qonunlar ustuvorligi hamda ularga rioya kilish shart, degan koida mavjud. Davlatning Iqtisodiyotga aralashuvi, uni tartibga solish va rivojlantirish uchun kullaydigan chora tadbirlari uning iqtisodiy siyosatini ifodalaydi.
Iqtisodiyotga ta’sir etish va uni tartibga solishda davlat ixtiyorida bulgan kuchli moliyaviy vositalar ichida eng muximi solikdir. Solik davlat byudjeti daromadining asosiy manbaidir. Shu bilan birga u davlat kulidagi kuchli iqtisodiy vosita, Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat mexanizmining asosiy kurolidir. Davlat soliklar yordamida kerakli ishlab chiqarishni ragbatlantiradi, keraksizni chegaralaydi. Mavjud resurslardan okilona va samarali foydalanish va taksimlashni xalq xujaligi tarmoklari va soxalarining uzaro boglik va mutanosib usishini, fan texnologiya rivojini ragbatlantiradi. Davlat solik orkali import – eksportni, xorijiy samoyalarni, xayr exson ishlarini va boshkalarni ragbatlantiradi, maksadga muvofik yunaltiradi.
Davlat moliya vositasidan kreditdan xam foydalanib Iqtisodiyotga ta’sir utkazadi. Ishlab chiqarishning ayrim tarmoklari, ayrim maxsulot va xizmatlarni ustirishga yordam beradi. Bunda kredit talab- taklifni uzgartiradi va buning uchun foiz stavkasidan foydalanadi. Kreditdan foydalanishni ragbatlantirish yoki chegaralashda soliklardan xam foydalanadi.
Shuningdek davlat Iqtisodiyotni tartibga solishda zarur xollarda moliyaviy yordam kursatishni amalga oshiradi. Sanatsiya yullarini kullaydi. Xalq xujaligi uchun zarur korxonalarning bozor Iqtisodiyoti talablariga muvofik uzini unglab olishlariga yordam beradi. Kerak bulsa subsidiyalar ajratadi, ya’ni aniq maksadni kuzlab kilinadigan ishlarga ketadigan xarajatlarni tula yoki kisman koplash uchun kaytarilmaydigan pul yordami beriladi. Tashqi iqtisodiy aloqalarni maksadga muvofiklashtirish, import va eksportni tugi yulga kuyishda xam subsidiyadan foydalaniladi. Bu tadbirlarda davlat byudjetidan keng foydalaniladi.
Davlatning Iqtisodiyotni tartibga solishda foydalanadigan vositalaridan yana biri pul siyosatidir.
Pul siyosati juda nozik vosita bulib u orkali pul massasiga ta’sir kilish bilan korxonalarning invistitsiyasiga hamda axolining iste’mol darajasiga ta’sir kilinadi. Hamda shu yul bilan yalpi milliy maxsulot dinomikasiga ta’sir kilinadi. Shuningdek pul siyosati inflyatsiyaga qarshi tadbirlar tizimida xam katta rol uynaydi. Davlat muomala uchun zarur pul mikdorining talabga muvofik bulishi orkali u kadrini saklab Iqtisodiyotdan faol rol uynashini ta’minlaydi. Inflyatsiya bulmasligi uchun xarakat kiladi.
Inflyatsiyaga qarshi kurash ikki yunalishda boradi:

• 
  Birinchidan, tovar ishlab chiqarish va xizmatlarini kupaytirish va shu asosida pulni moddiy jixatdan ta’minlash;
  
• 
  Ikkinchidan, pul emissiyasi ustidan kattik nazorat urnatish bilan muomalaga ortikcha pul chikarmaslik. Davlatning bunday chora tadbirlari natijasida inflyatsiya pasayadi.
  

Kuchli inflyatsiya sharoitida ishlab chiqarishni ustirishda unga mablag sarflash xatarli bulgani uchun davlat kulay invistitsiya muxitini yaratishga xarakat kiladi. Kredit olishni engillashtirish bilan uning xatarini kamaytirib va tezrok ishlab chiqarishga yordamlashadi. Shuning uchun xam O’zbekistonda keyingi yillarda inflyatsiya pasayib borishi bilan ishlab chiqarishga katta mablaglar solish usdi. Masalan 1997 yilda uzlashtirilgan kapital mablag 1996 yilga nisbatan 17 % kup bulgan. Shu bilan birga xorijiy invistitsiya 1,3 barobar kupaygan. Bu kapital mablaglar umumiy xajmning taxminan beshdan bir kismiga tugri keladi. Umuman Iqtisodiyotda barkarorlikka va usishga erishilmokda. Shu yilda yalpi ichki maxsulot 5,2 %, jumladan sanoat 6,5 %, kishlok xujaligi 5,8 %, kurilish 2,6, savdo 12,7 %, pulli xizmat 21,3 %usgan. Ba’zi bir aloxida tarmoklarda usish yana xam yukoridir.
Iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning daromadlarini tartibga solish siyosati xam katta urin egallaydi. Bu siyosat – axoli hamda korxonalarning pulga bulgan talabini tartibga solishga yunaltirilgan.
Iqtisodiyotni tartiblashda yakka bir muxim davlat siyosati – bu sotsial siyosatidir. Sotsial siyosat kam daromadli axoli katlamini ularga yordam berish dasturi asosida inflyatsiyaning salbiy okibatlaridan ximoya kilishga karatilgandir. U asosan kup bolali oylalarni, maorif, solikni saklash, madaniyat soxalari xodimlarini ximoya kilishga karatilgan. Shuningdek bu siyosat axoli bandligini ta’minlashga xam yordam beradi.
Davlatning Iqtisodiyotini tartibga solishga karatilgan siyosatidan yana biri bu Tashqi iqtisodiy siyosatidir. Bu siyosat davlatning savdo siyosatini, pul almashtirish kursini boshkarishni, Tashqi savdo ta’riflari va kvotalarini, Tashqi savdoni litsenziyalashtirishni uz ichiga oladi. O’zbekistonda xozirgi sharoitda davlatning Tashqi iqtisodiy faoliyatidan iqtisodiy mustakillik yulida ijobiy natijalarga erishib borilmokda. Mamlakat eksport kuvvatini muttasil kengaytirib import salmogini esa kamaytirib borishga erishilmokda, invistitsiya bazasini kupaytirish va rivojlantirib borishga erishilmokda. Respublikamiz xorijga, asosan xom ashyoni o’rniga pirovard maxsulot chiqarishni muttasil kupaytirib borishga erishmokda. Import kilinayotgan maxsulotlarni ayniksa, ozik ovkat maxsulotlarini uzimizda etishtirish imkoniyatini kuchaytirib bormokda. Davlat xorijiy sarmoyalarining barcha turlarini asosan Respublika Iqtisodiyotiga keng jalb etishga erishib bormokda. Ularni asosan Respublika mustakilligini ta’minlay oladigan soxalar -–agrar soxa, yokilgi – energetika kompleksi kabi asosiy tarmoklarni rivojlantirishga sarflashga erishmokda.
Shunday kilib mamlakatda mavjud bulgan hamda rivojlanib borayotgan bozor Iqtisodiyotini tartibga solishda xar bir davlat bozor Iqtisodiyotining turli xususiyatlaridan ongli ravishda moxirlik bilan foydalanib ularning ma’lum bir uziga xos xususiyatlarini xisobga olgan xolda uz vazifalarini belgilashi va ularni obektiv ravishda muttasil amalga oshirib borish asosida boshkaruvi zarurdir.