Ishlab chiqarish korxonalarida tovar- moddiy zaxiralari auditini takomillashtirish masalalari

TOVAR-MODDIY ZAXIRALARI AUDITINI XORIJ ANDOZALARI ASOSIDA TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI
Respublikamizdamilliyauditorlikstandartlarinitatbiqetishdaxalqarostandartlarningqo’llanilishtartibi, rivojlanganmamlakatlardagi audit tiziminingtashkilqilinishdarajasigamuhime’tiborqaratishnitaqozoqiladi.
AQShdasertifikatlibuxgalterlarishlabchiqarishsohasida, moliyaviydirektor, bosh buxgaltervaichki auditor lavozimlaridaishlashimumkin. Mustaqilbuxgalterlarningko’pchiligitransmilliyauditorlikfirmalarida, milliyauditorlikfirmalariva individual faoliyatbilanshug’ullanadi.
Dunyobo’yichaengrivojlangan 4 ta yirikauditorlikfirmalarimavjudbo’lib,uni «kattato’rtlik» deb atashadi. Bu firmalarko’plabmamlakatlargaxizmatko’rsatadi.
AQShdabuxgaltervaauditorlikxizmatiyo’nalishlaribo’yicha, kasbmalakasivatasdiqlovchisertifikatibo’yichafarqlanadi. Ularoliybuxgalteriyamalakasiniolgandanso’ngmustaqilo’quv-tajribaasosidakasbiysertifikatolishlarikerak. Buuchtayo’nalishbo’yichaberiladi.
1. Moliyaviybuxgalter – Certified Public Accounting, CPA.
2. Boshqaruvhisobi - Certified Management Accounting, CMA.
3. Ichki audit - Certified Internal Auditor, CIA.
Respublikamizda audit ishlarinitashkiletishdaasosantashqi audit tomonidano’tkaziladiganauditorliktekshiruvlariko’zdatutiladi. O’zbekistonda ham buxgaltervaauditorlarnitayyorlash, kasbi, ishstaji, kasbiymalakasertifikatigabo’lgantalabnioshirishzarur. Auditorlikfirmalaritomonidanbajariladiganish,xizmatlarnituzilishibo’yichaquyidagichataqqoslashmumkin.
AQShdagixalqarovamilliyauditorlikfirmalariningasosiyfaoliyati 55% audit qilish, 20% boshqaruvxarakteridagimaslahatlarxizmati, 20% soliqvasoliqqatortishbo’yichamaslahatlarberishdanasosiydaromadmanbaihosilbo’ladi. O’zbekistondaesaxorijiyfirmalarauditorlikfaoliyatidankelibtushadiganjamidaromadningatigi 7%ini tashkiletib, uningasosiyqismi «Audit qilish», «Boshqaruvxarakteridagimaslahatxizmatlari»dankelibtushadi. Shu sababliO’zbekistonRespublikasidayirikauditorlikfirmalari «kattato’rtlik» xizmatidanfoydalanishsohasiniyanadakengaytirishkerak. Bu ma’lumotlardanko’rinibturibdiki, O’zbekistondaauditorlikfirmalarifaoliyatinitakomillashtirishvaularnixalqaroauditorlikstandartlaritalablariasosidatashkiletishzaruriyatikelibchiqdi.ChunkiO’zbekistonda ham auditorlikfirmalarinifaoliyatturi, ustavkapitali, xodimlarisoni, xizmatko’rsatishsohasiyo’nalishlaribo’yichaguruhlargaajratishmumkin. Bu bo’yichaO’zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 2000 yil22 sentyabrdagi №365-sonli qaroriasosidatashkilqilishzarurdir. HozirgikundaO’zbekistonRespublikasida Audit sohasidaqabulqilinayotganme’yoriyhujjatlarga, auditningmilliystandartlarivaauditorlikfaoliyatito’g’risidagiqonunhujjatlarigaasosanauditorlikfirmalarinitashkiliyro’yxatdano’tkazish, litsenziyalashvaauditorlarningmalakasertifikatlariniberishtartibinitakomillashtirishzarurdir.
Oxirgi 20-30 yildaauditorlarbozoriqtisodirivojlanganmamlakatlardakattamavqegaerishganini, AQShvaBuyukBritaniyakabimamlakatlardao’zsohasidanufuzlierkinprofessionallartoifasigakiradiganbuxgalteriyahisobihamdatahlilbo’yichamutaxassislarningnisbatankichikvakengommagaunchama’lumbo’lmaganguruhishuyillardaanchae’tiborli professional birlashmalargaaylandi. Turlisabablargako’rabubirlashmalariqtisodiyaxborotnitartibgasolishvanazoratqilishtizimidamarkaziyo’rinniegalladi. Bu ham, o’znavbatida, auditorlarniengyuqoridarajadagibirja, bozorvasiyosiysohalargayaqinlashtiradi.UshbumasaladaO’zbekistonRespublikasida ham ko’pginaishlaramalgaoshrilmoqda, lekinbuishlaretarlidarajadaemas. Auditorlikmunosabatlarinio’rganishdarivojlangandavlatlardagitajribalarasosbo’lishimumkin:

• 
  audit o’tkazishob’ektlariniajratibolish, ya’nidavlattashkilotlarivaxususiykorxonalardagiauditorlikxizmatlari;
  
• 
  auditningvazifalariniajratibolishbyudjettushumlarivaxarajatlari,hisobotlardagimoliyaviynatijalarustidannazoratqilish, zarurhollardamulkningsaqlanishininazorativahokazolar.
  
• 
  hududlardaxizmatqilayotganauditorlikfirmalariningta’sirdoirasinikuchaytirish.
  

Umuman, bufikrlarmulkmunosabatlarigavashuhisobmuno-sabatlariningo’zgarishidankelibchiqayotganbozoriqtisodiyotitalablarigato’liqjavobberadi, deb o’ylaymiz.
Auditorliktekshiruvinatijalaribo’yichaqarorichki audit xizmatibilanauditorlikxizmatiko’rsatishgashartnomatuzgantegishlibo’linmarahbaritomonidanqabulqilinadi.Shuningdek, har birauditorlikxizmativaqtida:
1. Auditorlikfaoliyatito’g’risidagiqonungamuvofiqkelishligi.
2. Ishlabchiqilganvaamaliyotdaqo’llanilayotganauditningumumiystandartlarigaasoslanishi.
3. Auditningmilliystandartlarigamuvofiqamalgaoshirilishikerak.
Shuniqaydetishkerakki, auditorlikfirmalariningishfaoliyatiniyaxshilashvasifatnazoratistandartlarigato’laamalqilishnita’minlashuchunularnitoifalargaajratishmaqsadgamuvofiqbo’ladi. Buninguchunikkitasektsiyatashkilqilishtavsiyaetiladi:
1. Qimmatliqog’ozlarvabirjamuomalalaribo’yicha audit sektsiyasi.
2. Kompaniyalarning audit sektsiyasi.
Bundaysektsiyalaro’z-o’ziniboshqarishdavanazoratqilishdakattarolo’ynaydi. Sektsiyalargaa’zobo’lishuchunauditorlik fir-malariga, albatta, ma’lumtalablarqo’yiladivabundaysektsiyagaa’zoauditorlikfirmalariningmavqeihamoshibboradi. Auditorlikfirmalarisektsiyalarichidabir-birinitekshirishhuquqigaegabo’ladivafaqattekshiruvdanmuvaffaqiyatlichiqqanfirmasektsiyaa’zoligidaqolishimumkin. Bundaytekshiruvlarfirmaga ham, auditorlarga ham foydalibo’lib, ulargaishonchnioshiribboradi.Keyingivaqtlardaauditorlikfaoliyatininxalqaroko’lamda rang-barangbo’laborishijarayonikuzatilmoqda. Rivojlanganmamlakatlarda 20-asrning so’ngo’nyilligidaauditorlikxizmatiningyangituri – guvohlikberuvchi audit turishakllandi. Auditorlikxizmatiningushbuturi, ayniqsa, bank sohasidakengko’lamdatarqalmoqda. Bank muassasalarimijozgakreditberishdaauditorlikkompaniyalariniguvohlikberuvishaxstomonsifatidaqaramoqda. Bundaauditorlikkompaniyasibankdankreditolganmijozningkreditshartnomasinibajarishholatinikuzatibboradi.
Hozirchaxalqarostandartlarauditorliktadbirlarinibatafsilbayonqilishivamisollarkeltirilishibilanauditorlikfaoliyatiningmilliystandartlaridanfarqqiladi.Shusabablixalqarostandartlarnio’rganishsifatlio’tkazilganauditlarningko’payishigavajamoatchilikorasida auditor kasbinufuziningortishigako’maklashadi.
Keyingivaqtlardaauditorlikfaoliyatiningxalqaroko’lamda rang-barangbo’laborishijarayonikuzatilmoqda. Rivojlanganmamlakatlar, xususan, AQShda 20 asrningso’ngo’nyilligidaauditorlikxizmatiningyangituri – guvohlikberuvchiauditturishakllandi. Auditorlikxizmatiningushbuturi, ayniqsa, bank sohasidakengko’lamdatarqalmoqda. Bank muassasalarimijozgakreditberishdaauditorlikkompaniyalariniguvohlikberuvishaxstomonsifatidaqaramoqda. Bundaauditorlikkompaniyasibankdankreditolganmi-jozningkreditshartnomasinibajarishholatinikuzatibboradi.
AuditorlikxizmatiningushbuturinitartibgasolishuchunAQShdamaxsusstandartlarishlabchiqildi. AICPA tomonidanishlabchiqilganushbustandartlarauditningumumqabulqilinganstandartlarigamoskelishilozim.
Quyidagijadvallardaguvohlikberuvchiauditorlikstandartlaribilanauditningumumqabulqilinganstandartlariningo’zarotaqqoslanishikeltirilgan.Hozirchaxalqarostandartlarauditorliktadbirlarinibatafsilbayonqilishivamisollarkeltirilishibilanauditorlikfaoliyatiningmilliystandartlaridanfarqqiladi.Shusabablixalqarostandartlarnio’rganishsifatlio’tkazilganauditlarningko’payishigavajamoatchilikorasida auditor kasbinufuziningortishigako’maklashadi.
Bundantashqari, barcharivojlangandavlatlardaauditorlikfaoliyati, ulargaoidmuammolarvaularnihalqilishyo’llari, faoliyatyuritayotganauditorliktashkilotlariningreytingibayonqilinganmaxsusjurnallarmavjud (masalan, RFda«Auditor», «Auditorskievedomosti», «Buxgalterskiyuchet»; «Accounting cost»vah.k.lar). Lekin, mamlakatimizdabironta ham yo’q. To’g’ri, hozirgikundaushbufaoliyatto’la-to’kisrivojlangan deb aytaolmaymiz. Ammo, qachonto’liqrivojlanishinikutibturish ham maqsadgamuvofiqemas. Bu kabiommaviyaxborotvositalarida, auditor vaauditorliktashkilotlarihaqida, ularningxizmatko’rsatishdarajasireytingi, tashkilotdagiauditorlarningmalakasi, ishstaji, muammonihalqilishdailmiyyondoshuvivaalbatta, xizmathaqito’g’risidagima’lumotlarmujassambo’lsagina, mijozlaro’zbiznesiniqaysiauditorniyollabyokiauditorliktashkilotinitekshiruvgajalbqilishidaraqobatpaydobo’ladihamdaadolatqarortopadi. Bu o’znavbatidaauditorlikfaoliyatinirivojlanishidaqo’yilganmuhimqadamlardanbiribo’ladi.

XULOSA.
IqtisodiyisohotlarningchuqurlashuviO’zbekistondabuxgalteriyahisobivaauditningyangichame’zonlariniishlabchiqishzaruriyatinivujudgakeltiradi. Har qandaymiqdoriyko’rsatkichlarbo’yichatekshirishhamdaularfaoliyatinibaholashdasifatko’rsatkichlariorqalikorxonarivojlanishyo’liniauditorlikbaholashchog’idatekshiriladigandinamikaloqalarasosigaqurilganbaholargavao’lchashusullarigaasta-sekino’tishlozim. Boshqachaaytganda, hozirgivaqtdaauditorlarvabuxgalterlaroldidajudamuhimvazifa – taraqqiyotyo’linibaholashningyangichausullaridanfoydalanib, yuqoridagitasnifqilinganusullargaasoslanganholda, iqtisodiyaxborotnikompyuterdasturlaridanfoydalanib, hisobyuritishhamdaauditorlikfaoliyatiniamalgaoshirishningengmaqbulimkoniyatlarinivujudgakeltiradilar.
Bugungikundabarchasohalardabo’lganikabihisobvahisobottizimida ham kengqamrovliislohotlaramalgaoshirilmoqda, ayniqsa, tovar-moddiyzahiralarhisobivaauditisohasida, shujumladan, tovar-moddiyzahiralarnibaholashvauningauditinitashkiletishmexanizmiga ham ta’siretmoqda. Tovar-moddiyzahiralarhisobidaboshqaruvvamoliyaviyhisobob’ektlarininganiqbelgilabolinishihamdaunitadqiqetishnatijasidashundayxulosagakelishmumkinki,ushbu masala yuzasidananiqchegaralanishhaligachabelgilanmagan. Bunafaqat material xarajatlarida, balkihisobningboshqaob’ektlarida ham ko’zgatashlanadi. Tovar-moddiyzahiralarhisobivaularningauditinitakomillashtirishyuzasidanyuqoridagifikrhamdamulohazalarniumumlashtirganholdaquyidagixulosagakelindi:
-xo’jalikfaoliyatijarayoniningyakuniybosqichidanolinadigantayyormahsulotlarningtannarxidagisarflanganxom-ashyovamateriallarulushiniimkoniborichakamaytirishmuhimo’rintutadi, chunki,talabvataklifdankelibchiqqanholdaulargao’rnatilaganbahomahsulotlarningxaridorgirlikdarajasinibelgilaydi. Ushbumuomalalarvatalablardankelibchiqqanholdaishlabchiqarishnitashkilqilayotgandatabiiyvamoddiyresurslardanunumlifoydalanish, ikkilamchiresurslarnihamdayondoshmahsulotlarnikeng talab qilishilozim.