Ishlab chiqarish korxonalarida tovar- moddiy zaxiralari auditini takomillashtirish masalalari

TOVAR-MODDIY ZAXIRALARI AUDITINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI.
RespublikamizdaiqtisodiyislohotlarnichuqurlashtirishvaiqtisodiyotnimodernizatsiyalashtirishsharoitidaauditorlikfaoliyatinirivojlantirishistiqbollaridanbiriO’zbekistonRespublikasiPrezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-sonli «Auditorliktashkilotlariningfaoliyatiniyanadatakomillashtirishvako’rsatilayotganxizmatlarsifatiuchunularningjavobgarliginioshirishto’g’risida»giQaroriva «Auditorliktashkilotlarito’g’risida»giNizomtashkiletadi.
Hayotrivojlanishdanto’xtabqolmaganidek, auditorlikfaoliyatiningrivojlanishi ham davometmoqda. Bu o’z-o’zidanbo’lavermaydi, albatta. Buninguchunma’lumbirqonunlarga, qarorlargao’zgartirishkiritilishilozimki, ularkichikvao’rtabiznesasosidafaoliyatyuritayotgantadbirkorlar, xo’jalikyurituvchisub’ektlargao’zkapitaliniko’paytirishdaijobiysamarasinibersin. Bu o’znavbatidaaholinimoddiyfarovonliginiyanadaoshirishga ham xizmatqilsin.
O’zbekistonRespublikasiHukumativaVazirlarMahkamasitomonidanMoliyavazirligigaquyidagivazifalarniqo’shimchaqilibyuklatishushbufaoliyatniyanadatakomillashtirilishigasababbo’ladi:
Mamlakatdafaoliyatyuritayotganbarchaauditorliktashkilotlarivaundagiauditorlar, auditor assistentlari, bundantashqari, yakkatartibdayollanibishlayotganvabuxgalteriyaxizmatiko’rsatayotgan professional buxgaltervaauditorlarustidannazoratqilishmaqsadidayildabirmartaulardanaxborotolibturishnita’minlash (beshyildabirmartalitsenziyaberishuchunchaqiruvdantashqari) daginazoratniamalgaoshirish;
Mamlakatdafaoliyatyuritayotganbarchaauditorliktashkilotlarivaundagiauditorlar, auditor assistentlari, bundantashqari, yakkatartibdayollanibishlayotganvabuxgalteriyaxizmatiko’rsatayotgan professional buxgaltervaauditorlarningdoimiyravishdamalakasinioshiribborishihamdao’tkazilayotganauditorliktekshiruvlarisifatiningyuqoriliginita’minlashmaqsadidao’quv-metodikmarkazlar (oliyo’quvyurtlarivaakademiyalardamaxsus fan bo’yicha)da bevositaqatnashuvchi (xohtinglovchi, xohta’limberuvchisifatida) bo’lishinimajburiyqilibqo’yish;
Mamlakatdafaoliyatyuritayotganbarchaauditorliktashkilotlarivaundagiauditorlar, auditor assistentlari, bundantashqari, yakkatartibdayollanibishlayotganvabuxgalteriyaxizmatiko’rsatayotgan professional buxgaltervaauditorlarningo’tkazayotganauditorliktekshiruvlarisifatiningyuqoriliginita’minlashdadoimoxalqaro internet tarmog’idanfoydalanishorqalikundalikmaxsusiqtisodiybilimlardanxabardorbo’lishi,maxsusiqtisodiyjurnallardagiyangiliklardanvoqifbo’lishilozimliginimajburiyqilibqo’yish;
Mamlakatdafaoliyatyuritayotganbarchaauditorliktashkilotlarivaundagiauditorlar, auditor assistentlari, bundantashqari, yakkatartibdayollanibishlayotganvabuxgalteriyaxizmatiko’rsatayotgan professional buxgaltervaauditorlarningdoimoxalqarovamamlakatichidao’tkazilayotgankonferentsiyalardaamaliyotdauchrayotganmuammolaryuzasidano’ztezisvamaqolalaribilanqatnashishinimajburiyqilibqo’yishvah.k.lar.
Ushbuvazifalarnibajarishhamdakorxonalarda audit o’tkazishjarayonlarinitakomillashtirishbo’yichaqabulqilinganqarorvanizomlarauditorlikfaoliyatinitakomillashtirishningmuhimomillaridanbo’lsa, quyidakeltirmoqchibo’lganma’lumotlarimizkorxonalardatovar-moddiyzaxiralariauditinitakomillashtirishuchunko’proqmaqbuldir.
Omborlarningholatini, ularningyaroqliliginivayong’ingaqarshianjomlarbilanjihozlanganligini, tovar-moddiyzahiralarnisaqlashshartlarigarioyaqilinishini, mulklarnito’liqhajmdamavjudliginitekshirishkorxonaauditioning muhimjihatihisoblanadi.Omborxo’jaliginitashkiletishtovar-moddiyzahiralarningsaqlanishigabevositata’sirko’rsatadi, shusabaliauditniamalgaoshirishchog’idabumasalagazarure’tiborqaratilishilozim. Tovar-moddiyzahiralarningbuzilishi, talon-taroj,atmosferata’siri, yong’inlarvaboshqasalbiyhodisalardanziyonko’rmasligiqandayta’minlanganligini, boyliklarningto’g’risaqlanishinianiqlashzarur.
Birinchinavbatda, auditorgamutaxassislarbilanbirgalikdaomborlarnivatovar-moddiyzahiralarsaqlanadiganboshqajoylarniko’zdankechirish, omborlaruchunajratilganjoylar, asbobuskunalarningholativayaroqliligini (stellajlar,qutilar, javonlarvaboshqalarborligini) tekshirishmateriallarning har biralohidaturigamaterialningnomi, nomenklatura tartibraqami, o’lchovbirligi, zaxirame’yoriko’rsatilganyorliqlarmavjudligi, qo’riqlashtashkiletilganligi, yong’ingaqarshiqoidalargarioyaetilishikabilarnianiqlashtavsiyaetiladi. o’tkazilgantekshirishlarnatijalarishuniko’rsatadiki, ayrimkorxonalaromborxo’jaliginitashkiletishgaetarlichae’tiborbermaydilar, tovar-moddiyzaxiralarnisaqlashqoidalarnibuzilishigayo’lqo’yadilar, buesamateriallarningko’pmiqdordanobudbo’lishigaolibkeladivaular talon-tarojqilinishiuchunsharoityaratadi. Masalan,agarbinokorlikmateriallari (tsement, qum, alebastr, vahokazolar) ochiqjoydasaqlansa, lak-buyoqmateriallar, neftmahsulotlar, yog’och-taxta, maxsuskiyimboshvaboshqalarbilanbirjoydasaqlansa mana shundayholatyuzagakelishimumkin.
Amaliyotdako’pinchaomborlarningqo’riqlanishivayong’ingaqarshihimoyasiyomontashkiletilganligisabablio’g’irlikvanobudgarchilikhollariuchrabturadi. Shu munosabatbilanzarurtambalar, signalizatsiyao’rnatilganligi,omboratrofiyoritilganligi, qorovullarbor-yo’qligi; ombortundamuhrlanishmuhrlanmasligivatilxatostidaqo’riqlanishgatopshirilishi; o’to’chirgichishlashgatayyor-tayyoremasliginitekshirishzarur.
Omborbinolaritekshiribko’rilarekan, ularningo’lchash-tortishasboblarivao’lchovtaralaribilanta’minlanganligiga, ularningholatigavatamg’abosishmuddatlariga; tovar-moddiyzaxiralarberiladiganhujjatlargaimzochekishhuquqigaegabo’lganmansabdorshaxslarro’yxatihamdaombordanmateriallarnitegishliehtiyojlaruchun talab qilibolishhuquqiberilganmoddiyjavobgarshaxslarro’yxatibor-yo’qligigae’tiborberiladi.
Omborxonalarnitekshirishchog’idaaniqlangantovar-moddiyzaxiralarnisaqlashshartlarigarioyaetilmasligi, boyliklarningbuzilishiyokisifatiqoniqarsizligihaqidatekshirishdaqatnashgankomissiyaa’zolariningimzosiqo’yilganoraliqdalolatnomatuzish, zarurhollardabunifotosuratlarhamdatexnikekspertizaningxulosalariyokilaboratoriyatekshirishlaribilantasdiqlashkerak.
«Tovar-moddiyzaxiralarsaqlanishini audit qilinishiningasosiyusuli, engavvvalo, qaytaro’yxatdano’tkazishhisoblanadi. Ko’pchilikkamomadvao’g’irliklarqaytaro’yxatdano’tkazishorqaliochiladi. Yalpiro’yxatdano’tkazishengko’pamaliy samara beradi. Odatda, hisobningyomonahvoldaekanligisababliboyliklaro’g’irlanganligiyokikamomadi; moddiyjavobgarshaxslaro’zgarganidaboyliklarniberishdalolatnomabilanrasmiylashtirilmaganligihaqidama’lumotlarmavjudbo’lgantaqdirdao’tkazilgantekshirishlarchog’idashundayro’yxato’tkaziladi».
Oddiysharoitlardatovar-moddiyzaxiralarmavjudligiturlimoddiyjavobgarshaxslarqo’lostidagiboyliklartanlabro’yxatdano’tkazilishiyo’libilantekshiriladi. Auditor tanlaydigantovar-moddiyzaxiralarningginatekshirilishitanlabqaytaro’yxatqilishgaxosxususiyathisoblanadi. Tekshirishnatijalariyalpiqaytaro’yxatqilishdagisingarioraliqdalolatnomabilanrasmiylashtiriladi.
Tovar-moddiyzaxiralarniqaytaro’yxatqilishdaqaytaro’yxatqilishgaoidamaldagiasosiynizomlardabayonetilganqoidalargarioyaqilinadi. Omborlardavaishlabchiqarishdaqimmatbahometallar, ulardanyasalganbuyumlar, spirt vabenzinningmavjudliginitekshirishtartibimaxsusyo’riqnomalardabelgilangan. Qoidalarvayo’riqnomalarga yagona qo’shimchashundaniboratki, qo’shimcharo’yxato’tkazishda auditor qatnashadi, u korxonaningqaytaro’yxatqilishkomissiyasia’zolarivamoddiyjavobgarshaxslarbilanbirgalikdaqaytaro’yxatqilishhujjatigaimzochekadivaro’yxatqilishyakunlarinichiqarishdaishtiroketadi.
Tovar-moddiyzahiralarmavjudliginitekshirishdanoldin tosh-tarozi, o’lchaydigantara, o’lchovasboblariboryo’qligigaishonchhosilqilishkerak.Moddiyjavobgarshaxsdanbarchakirim-chiqimhujjatlarnibuxgalteriyagatopshirganligivaundakirimqilinmaganvaxarajatlarhisobigao’tkazilmagantovar-moddiyzaxiralaryo’qekanligito’g’risidatilxatolishizarur. Qaytaro’yxatdano’tkazishdavridatovar-moddiyzaxiralarsarfibo’yichaombordahechbir harakat sodiretilmasligisabaliishninguzluksizliginita’minlashmaqsadidatekshirishboshlanishidanoldintsexlar, uchastkalar, bo’linmalargabutunro’yxatdano’tkazishdavriuchunetarlimiqdordamateriallarberibqo’yiladi.
Qaytaro’yxatqilishusulitovar-moddiyzaxiralarnisanash, tortish, o’lchashyo’libilantekshirishdaniboratbo’ladi. Tovar-moddiyzaxiralarniro’yxatqilish,odatda, boyliklarningombordajoylashuvitartibidaamalgaoshiriladi. Ro’yxatqilishchog’idatartibsizravishdabirmaterialdanikkinchimaterialgao’tilishigayo’lqo’yilmasligikerak. Materiallarbirmoddiyjavobgarshaxsda har xilalohidabinolardasaqlangantaqdirda, ro’yxatqilishularnisaqlanishjoylaribo’yichaizchilamalgaoshiriladi. Boyliklartekshirilganidankeyinro’yxatqilishtugagungaqadarbinolarmuhrlabqo’yiladi.
Moddiyjavobgarshaxse’tirozbildirishinioldiniolishuchunro’yxatningbirnusxasinimoddiyjavobgarshaxsningo’ziyuritganima’qul. Bundaro’yxatning har birsahifasito’ldirilgandankeyinushbunusxaro’yxatkomissiyasitomonidanto’ldiriladiganasosiynusxabilansolishtiriladi.
Qaytaro’yxatqilishtamombo’lgandankeyinmoddiyjavobgarshaxsbilanbarchatekshirilganboyliklarnisaqlashuchunqabulqilibolganliginihamdaro’yxatto’g’riamalgaoshirilganliginivakomissiyagae’tiroziyo’qliginiyozmaravishdatasdiqlaydi.
Qaytaro’yxatqilishnatijalarinianiqlashuchunqo’llanilgannarxlar, narxbelgilashvabarchahisob-kitoblarningto’g’riligipuxtatekshirilishikerak.Aniqlanganxatolartuzatiladihamdakomissiyaningbarchaa’zolarivamoddiyjavobgarshaxslarningimzosibilanqaydqilinadi. So’ngraqaytaro’yxatqilishchog’idahisobma’lumotlaridatafovutaniqlanganbo’lsa, ana shuboyliklarbo’yichataqqoslashvedemostlarituziladi. qaytaro’yxatqilishnatijalarinianiqlashuchunmateriallarqoldig’idaftarlari (tabulyagramma)lardanfoydalanishmumkin.Ortiqchatovar-moddiyzaxiralarqiymatitaqqoslashvedemostlaridaularninghisobregistrlaridagibahosibilanmuvofiqlashtiriladi.
Audit jarayonidayo’ldagitovar-moddiyzaxiralarqiymatinihisobgaolishma’lumotlarininghaqiqiyligitekshiriladi. Ular 1000-«Xom ashyovamateriallar»schyotiningtegishlisubschyotlaridahisobgaolinadi. Ularningtarkibidao’zvaqtidatransport tashkilotlaritomonidanda’voqo’zg’atilmaganyo’qolganyuklarboryo’qligitekshirilishizarur. Ko’rsatibo’tilgansubschyotdaetishmaganyuklarbo’lganyokiyo’ldagitovar-moddiyzaxiralarma’lummuddato’tgandankeyinkorxonagakelibtushganbo’lsa ham, ularnizarurhisobgaolishyo’qligisabablifaktura qilinmaganmahsulotsifatidahisobgaolishhollariuchrabturadi. Ya’niyuborilganva faktura qilinmagantovarlarni ham, yo’ldagimateriallarnihamanalitikhisobipuxtatekshirilishizarur. Yo’ldagimateriallarninghaqiqiyqiymatinianiqlashuchunularning 6-jurnal-dalolatnoma ma’lumotlaribo’yichaqoldig’Ianalitikhisobma’lumotlarivabirlamchihujjatlarbilantaqqoslanadi. Bundantashqarihaqito’langantovar-moddiyzaxiralarningkorxonagao’zvaqtidakelibtushishiustidanichkinazoratningahvolitekshiriladi.
Korxonaehtiyojlariuchunmateriallarningombordanberilishigaoidoperatsiyalarni, shuningdekmateriallarningchetgasotilishinipuxtatekshirishmuhim masala hisoblanadi, chunkimarkaziyombordanmateriallarningberilishinito’g’ritashkiletishulardanishlabchiqarishdatejabfoydalanishdakattaahamiyatgaegadir.
Sarf-xarajatoperatsiyalarinitekshirishishlarimateriallarningombordanishlabchiqarishga, xo’jalikehtiyojlariichkiaylanishga, sotishuchuno’ztizimidagitashkilotlargavaboshqatashkilotlargaberilishiningasosiyyo’nalishlarinianiqlashdanboshlanadi.
Ishlabchiqarish-foydalanishvatuzatishehtiyojlariuchunmateriallarsarflashnormalariasosidabelgilanganlimitlargamuvofiqberiladi. Materiallarnilimit asosidaberish M-8 yoki M-9 shakldagi limit belgilashkartalaribilanrasmiylashtiriladi. Berishlimitlarinireja-moliyabo’limixodimlariishtirokidata’minotbo’limiishlabchiqadivarahbartomonidantasdiqlanadi.
Limit belgilashkartasidagimateriallarni,berishgaoidbarchayozuvlarniombormudiriyuritadi. Oy oxirida limit belgilashkartasiningbirinchinusxalaribuxgalteriyagakelibtushadi. Buxgalteriyata’minotbo’limidatuzilgan limit belgilashkartalarireestribo’yichaularningtushishininazoratqiladi. Limit belgilashkartalaridanqurilishdafoydalanishbirgallikbirlamchihujjatlar (talabnomalar, nakladnoylar) soninikeskinqisqartirishvamoddiyjavobgarshaxslarsoninikamaytirishimkoniniberadi, bumateriallarniberishvaulardanfoydalanishustidananchapuxtatezkornazoratqilinishigaolibkeladi.Biroq, agar materiallarniberishlimitlariulargabo’lganishlabchiqarishehtiyojlarihisobgaolinmaybelgilansa, nazoratningmutlaqosamarasizshaklibo’libchiqishimumkin. Shu sabablisarf-xarajatlaroperatsiyasiauditidabelgilanganberishlimitiningto’g’riliginitekshirishzarur. Buninguchunrejadagilimitmateriallarishlabchiqarishhaqiqiyehtiyojibilantaqqoslanadi; tsexlarningmateriallargabo’lganehtiyojinihisoblabchiqishgaqandaysarf-xarajatnormalariasosqilibolinganligi, ishlabchiqarishomborlaridamateriallarqoldig’iqaytarzdahisobgaolinganligianiqlanadi. Audit jarayonidaombordanxomashyovamateriallarnihaqiqatdaberishdabulimitlargaqandayrioyaqilinayotganligianiqlanishilozim.
Materiallarniberishda limit belgilashkartalaridantashqari M-10 va M-11shakllar va M-12 yoki M-13 nakladnoyshakllarningtalabnomalariqo’llaniladi.Talabnomalardabirgallikehtiyojmateriallarini, shuningdektaqchilvaqimmatbahomateriallarniberishdafoydalanishmaqsadgamuvofiqdir.Tovar-moddiyzaxiralarnitalabnomabo’yichaberishtartibitekshirilishi,ko’pmartaiste’molqilinadigantovar-moddiyzaxiralartalabnomalarbilanrasmiylashtirilmayotganligini, talabnomalarbo’yichatovar-moddiyzaxiralarberilishinikimyozishinivakimruxsatberishinianiqlashlozim.
Brigadalardavaboshqaishlabchiqarishbo’linmalaridaombordantovarmoddiyzaxiralarningolibtopshirilganxodimlarajratilgan-ajratilmaganligi, ularbilanmoddiyjavobgarlikto’g’risidashartnomatuzilgan-tuzilmaganligi, ombormudiritomonidanbushaxslarro’yxativaularimzolarinamunalarima’lumqilingan-qilinmaganligi, shuningdektovar-moddiyzaxiralarnilimitdanortiqchaberishqandaytartibdarasmiylashtirilishianiqlanadi.
Sarf-xarajatoperatsiyalarinitekshirishjarayonidaalohidaomborlarmateriallarturlaribo’yichatanlabmateriallarniberishto’g’risidagimarkaziyomborma’lumotlarinibo’linmalarmoddiyjavobgarshaxslariningmazkurmateriallarolinganligihaqidagihisobotma’lumotlaribilansolishtirilishizarur. Buko’rsatkichlaro’zarotengbo’lishikerak, chunkiularbirxilhujjatlargaasoslanadi. Korxonaningo’ziularni har oyda mana shundaytaqqoslabturishizarur. Auditor buoperatsiyalarniichkinazoratqilishningholatinio’rganadi.
Tovar-moddiyzaxiralarniqaytaishlashgaberishmasalarinialohidadiqqatbilano’rganishzarur. Tovar-moddiyzaxiralarniqaytaishlashgaberishningzarurligivamaqsadgamuvofiqligigaishonchhosilqilishkerak. Tovar-moddiyzaxiralarniberishvaolingantovar-moddiyzaxiralarto’liqkirimqilinganligito’g’riekanligianiqlanishi, ularnihisobgaolishyo’lgaqo’yilganligihamdaolinganboyliklarninghaqiqiytannarxito’g’rihisoblabchiqilganligitekshirilishizarur.
Auditor moddiyresurslarsarfihaqidagima’lumotlarhaqiqiysarfgamuvofiqligihisobotdaaksettirilishinitekshirishikerak. Agar hisobotma’lumotlaribo’yichatovar-moddiyzaxiralarortiqchasarflanganligianiqlansa, auditor engavvalo, unikeltiribchiqarganomillarnianiqlashikerak. Bundamateriallarningqaysiturlaribo’yichaortiqchasarflanishgayo’lqo’yilganligi, materiallarsarfirejasiamaldaginormalargamuvofiqligiyokimuvofiqemasligianiqlanishi,shuningdekkorxonadaamalqiluvchisarflashnormalarikimtomonidan, qachonvaishlabchiqarishningqaysitexnikdarajasiuchuntasdiqlanganligitekshirilishizarur.
«Yoqilg’i, issiqlikvaelektrenergiyasinio’rtachapasaytirishbo’yichanormalarvatopshiriqlarbajarishto’g’risida» 11-SN-son, «Xomashyovamateriallarnormalarinio’rtachapasaytirishbo’yichanormalarvatopshiriqlarningbajarilishito’g’risida» 12-SN-son, «Moddiyresurslarnitejashto’g’risida» 18-SNsonstatistika hisobotlarima’lumotlarimateriallarninghaqiqiysarfinitekshirishva
sarflashnormalaribilantaqqoslash, materiallarturlarivaguruhlaribo’yichaortiqchasarflashmavjudliginianiqlashdaaxborotmanbalarihisoblanadi. Ishjarayonidaqurilishtashkilotlarixo’jalikinventarlaridanko’pmiqdordafoydalanadilar. Ishlabchiqarishjarayonidako’pmartalabqatnashadigan, qiymatigako’raasosiyvositalarlimitidan past bo’lgan, ya’niularbilanasosiyvositalaro’rtasidagitafovut, asosan, ularqiymatiningmiqdoridaniboratbo’lganmehnatvositalarishularjumlasigakiradi. Analitikhisobdaxo’jalikinventarlariquyidagiguruhlargabo’linadi: asbobvamoslamalar, xo’jalikanjomlari, maxsuskiyim-bosh vamaxsuspoyafzal, yumshoqbuyumlar (ko’rpa-yostiq) vaboshqalar. Xo’jalikinventarlariharakatibo’yichaoperatsiyalar 1080-sintetik faolschyotda, «Zahiradagixo’jalikinventarlari» 1-subschyotda va «Foydalaniladiganxo’jalikinventarlari» 2-subschyotda aksettiriladi.
Xo’jalikinventarlariko’pmarotabafoydalaniladivaularasta-sekineskiradi. Ularningeskirishi 2 marta hisoblanadi:50 foizi - xo’jalikinventarlarifoydalanishgaberilayotganpaytda, butarqatishqaydnomasi, nakladnoyyokitalabnomabilanrasmiylashtiriladiva 50foizi-buyumlar to’zibketganligiyokito’liqeskirishinatijasidaularniyo’qqilishpaytida, bu M-32 yoki M-33 shaklibo’yichahisobdanchiqarishdalolatnomasibilanrasmiylashtiriladi. Mazkurbuyumlarniyo’qqilishdanolingan temir-tersak, yog’och, latta-puttakirimqilinadi. Buxgalteriyahisobidaushbuoperatsiyalarquyidagitartibdaaksettiriladi:
I. 1080-«Foydalanishdagi xo’jalikinventarlari» debetida;
1080-«Ombordagi xo’jalikinventarlari» kreditida;
Xo’jalikinventarlarifoydalanishgaberilayotgandaularning 100% bahosi.
II. 2000-«Asosiy ishlabchiqarish», 2300-«Yordamchi ishlabchiqarish» va
schyotlarningdebeti.
1080-«Xo’jalik inventarlarieskirishi» schyotikreditipredmeti.
Foydalanishuchunberilganxo’jalikinventarlaribahosining 50 foizigatengbo’lganeskirish.
III. 2000-«Asosiy ishlabchiqarish» schyotidebeti,
2300-«Yordamchi ishlabchiqarish» vaschyotlarningdebeti.
1080-«Xo’jalik inventarlarieskirishi» schyotikrediti.
M-32 yoki M-33 shakldagidalolatnomagamuvofiq, (kirimqilingantemirtersak, yog’ochvalatta-puttaqiymatichiqaribtashlanganholda) xo’jalikinventarlariningqiymatiningqolgan 50 foizihisobdanchiqariladi.