Ishlab chiqarish korxonalarida tovar- moddiy zaxiralari auditini takomillashtirish masalalari

1-jadval. 3-sonli AFMSgamuvofiqtovar-moddiy
zaxiralariauditinio’tkazishrejasi

Т/r	Rejalashtiriladiganishturlari	O'tkazishdavri	Bajaruvchi	Izohlar
1	Audit o’tkazilayotgankorxonaningtekshiruvuchastkasiningyo’nalishlaribo’yichahisobsiyosatiningqoidalarinio’rganish
2	Tovar-moddiyzahiralarigadoirichkinazorattiziminingishonchlilikdarajasinibaholash, ya’niomborxonalarningholatinitekshiribchiqish, moddiyjavobgarshaxslarhisobotlarining
3	Tovar-moddiyzahiralariningtarkibinihisobotsanasigatahlil
4	Tanlabinventarizatsiyaqilinadiganob’ektlarnivaunio’tkazishholatlarinianiqlash
5	Tovar-moddiyzahiralariharakatinitahlilqilish
6	Tovar-moddiyzahiralarinibaholashningto’g’riliginio’rganish
7	Tovar-moddiyzahiralariningsintetikvaanalitikhisobinitashkiletilishihamdaholatinitekshirish
8	Auditorlikhisobotivaxulosasinituzish

Tovar – moddiyzahiralarniauditorliktekshirishbuxgalteriyahisobiningmateriallarbo‘limibilantanishishdanboshlanadi, ya'niboyliklarharakatiningbuxgalteriyahisobinikimyuritadi, mazkuruchastkabuxgalteriqandayme'yoriyhujjatlardanfoydalanadi, ushbubuxgalterkimgahisobottopshiradi, unibajarayotganishinikimtekshiradi, hujjatlaraylanmachizmarejasi, grafikholdato‘ldirilganboshlang‘ichnamunaviyhujjatlarro‘yxativanamunalarikeltirilganalbomningmavjudligi, hisobningmazkuruchastkasibo‘yichahisobsiyosatidatashkiliyuslubiyvatexnikjihatlarningasosliligi, maqbulligivatanlashningmaqsadgamuvofiqliligi, schyotlardagiqimmatliklarningharakatihisobiniyuritishchizmalariningmavjudligi, materiallarninghaqiqatdasarflanishidame'yorlardantafovutlarnitekshirishuchunichkinazoratningqandayusullaridan (inventarlash, hujjatlashtirish, turkumliochibberishlar) foydalaniladi, qimmatliklarinventarizatsiyasinio‘tkazishmuddatlarigavainventarlashnatijalarinirasmiylashtirishtartibigarioyaetilganmi, doimiyfaoliyatyurituvchiinventarlashkomissiyasi, komissiyatarkibito‘g‘risidabuyruqlar, hujjatlarni (xususanishonchnomalarni) ro‘yxatgaolishdaftari, jurnallariningmavjudligi, ombormudirlari, omborchilarvatovar-moddiyboyliklarhisobotiberishuchuntopshirilganboshqashaxslarbilanmoddiyjavobgarlikto‘g‘risidarasmiylashtirilganshartnomalarningmavjudekanligigaishonchhosilqilinishilozim.

Tezkorvaxizmatyuzasidanuzatiladiganaxborotlar ham auditorliktekshiruvningob’ektihisoblanadi, ya’nikelganyuklarnihisobgaolishjurnalidanmoddiyqiymatliklarningassortimentivayetkazibberishmuddatlarito’g’risidagima’lumotlarni mol etkazibberuvchilarbo’yichaolishmumkin.Auditorbundayhisobningmijoz-korxonadaqandaytashkiletilganliginio’rganadi. Xususan, har bir mol etkazibberuvchibo’yichashartnomadamateriallarningyetkazibberilishmuddatlarivaassortimentiko’rsatilayotganligi,hamdahaqiqatdaolinganmateriallarningassortimenti, olinishsanasiko’rsatilganholdaqabulqilinganligitekshiriladi. Operativhisobdakeltirilganaxborotlarningishonchliliginianiqlashuchun auditor ularnibuxgalteriyahisobidaaksettirilganma’lumotlarbilantaqqoslaydi. Kelayotganyuklarnihisobgaolishjurnaliva mol etkazibberishshartnomalarinihisobgaolishkartochkalaridagiyozuvlarbo’yicha auditor tekshirilayotgandavrichidaqandaymoletkazibberishlaramalgaoshirilganliginianiqlashimumkin.
6010 - «Mol etkazibberuvchilarvapudratchilargato’lanadiganschyotlar»(joriyqismi) va 7010 - «Mol etkazibberuvchilarvapudratchilargato’lanadiganschyotlar» (uzoqmuddatliqismi) bo’yichasintetikhisobregistrlarima’lumotlari, hamdaomborxonalarningkirimhujjatlaribo’yicha auditor olinganmateriallarningmiqdorinivayuklarniqabulqilishningto’g’rirasmiylashtirilishinianiqlaydi. Buninguchun mol etkazibberuvchilarningpulito’langanschyotlarivaboshqato’lovhujjatlarinikirimorderlari, qabulqilishdalolatnomalari, hamdaomborxonahisobikartochkalaridagiyozuvlarbilantaqqoslaydi.
Moddiyboyliklarningto’liqkirimqilinganliginitekshirishdaichkihujjatlarmoletkazibberuvchilarningkuzatibboruvchihujjatlaribilansolishtiriladi.
Auditor olinganmoddiyboyliklarsifativamiqdoridagitafovutlarningdalolatnomalarbilanto’g’rirasmiylashtirilganligiva mol etkazibberuvchilargayoki transport tashkilotlarigao’zvaqtidada’voqo’zg’atilganliginio’rganadi.Ayrimhollardabundaytafovutlarmoddiyboyliklarnio’zlashtirishvakamomadniyashirishmaqsadidaqalbakidalolatnomalarnirasmiylashtirishoqibatidayuzagakelishimumkin.
Korxonagategishlibo’lmagan, ammo uningixtiyoridasaqlanayotganyokiishlatilayotgantovar-moddiyzahiralarshartnomalarshartlarigamuvofiq,shartnomadako’rsatilganbahodabalansdantashqarischyotlardaaksettiriladi.Ma’sulsaqlashuchunqabulqilinganmoddiyboyliklar, hamdabuyurtmachiningxomashyosisifatidaqaytaishlashgaqabulqilinganxomashyovamateriallarkorxonaningo’zigategishliishlabchiqarishzahiralaridanalohidasaqlanishivahisobgaolinishilozim. Bundaymoddiyboyliklar №21 BHMS gamuvofiq 002 -«Ma’sulsaqlashgaolingantovar-moddiyboyliklar» va 003-«Qayta ishlashgaqabulqilinganmateriallar» deganbalansdantashqarischyotlardahisobgaolinishilozim.
Tovar-moddiyzahiralarniauditorliktekshiruvidano’tkazishchog’idaauditorolinayotganmoddiyboyliklarbo’yichaQQSninghisobdaaksettirilishinihamtekshiradi.
Mol etkazibberuvchininghisob-kitobhujjatlaridaalohidaqatorbilanajratibko’rsatilib, xaridorkorxonagato’lovuchuntaqdimqilinadigan QQS summasi4410 - «Soliqlarvayig’imlarbo’yichabo’nakto’lovlar» schyotiningdebeti va6010 - «Mol etkazibberuvchilarvapudratchilargato’lanadiganschyotlar»schyotiningkreditidaaksettiriladi. To’langan QQS summalariishlabchiqarishzahiralariningsotibolishqiymatigakiritilmaydiya’ni 1010-1090 yoki 1510schyotlar debetigaolibborilmaydi.
Ayrimkorxonalardaidishlarsonivaularningqiymatikattamiqdornitashkiletadi. Auditor idishlarqiymatiningto’g’rishakllanganligivahisobdaaksettirilganliginitekshiradi. Sintetikhisobdaidishlar, ularnisotibolishuchunketganbarchaxarajatlardantashkiltopadiganhaqiqiytannarxibo’yichaaksettirilishimumkin. Shuningdek, idishlarnibuxgalteriyahisobischyotlaridaaksettirishningto’g’riligi ham tekshiriladi.
Transport shaklidagiidishlarniaylanuvchanlikhususiyatigako’raikkitaasosiytoifagabo’lishmumkin:
1. birmartaaylanadigan - sotibolishbahosi mol etkazibberuvchidasotiladiganmateriallarningqiymatigaqo’shilganidishlarbo’libular mol etkazibberuvchilargaqaytarilmaydi;
2. ko’pmartaaylanadigan - muomaladabirnechamartabo’ladiganidishlar,moletkazibberishshartnomasigamuvofiqbundayidishlar mol etkazibberuvchilargaqaytariladi.
«Qaytariladigan» va «qaytarilmaydigan» idishtushunchasifaqatginasotuvchivaxaridoro’rtasidagishartnomabilantartibgasolinadi.Tovarbilanbirgalikdayetkazibberiladigan, ayrimturdagiko’pmartaaylanadigantovarlaruchunxaridordangarovolinib, u bo’shatilganidishqaytibolinganidanso’ngxaridorgaqaytariladi. Idishlarninggarovqiymatimolyetkazibberuvchilarningkuzatibboruvchihujjatlaridaalohidasatrbilanajratibko’rsatiladi. Garovbahosibilanaylanibyuradiganko’pmartaaylanadiganidishlar mol yetkazibberuvchiningmulkibo’libqoladi. Sotuvchiunisotishni,xaridoresasotibolishnimo’ljallamagan.Idishlaruchungarovto’lashidishlarniqaytaribberishnita’minlashvositasibo’libhisoblanadi.Tovarlarko’pmartaaylanadiganidishlardasotilganida mol etkazibberishshartnomasishartlarigaxaridorningushbuidishlarhammasiniyokima’lumbirqisminiqaytarishmajburiyatikiritiladi. Agar idishlar mol etkazibberuvchigashartnomadako’rsatilganmuddatdatopshirilmasa, idishlarninggarovqiymatixaridorgaqaytarilmaydi.
Idishlaranalitikhisobiularning har birturibo’yichanomma-nom yuritilishikerak. Auditor unitekshirishchog’idamoddiyjavobgarshaxslarninghisobotlarivasaldovedomostlaribo’yichama’lumotlarnitaqqoslashyo’libilanxatolarnianiqlashimumkin.
Ichkixo‘jaliknazoratiningasosiykamchiligi – tovar - moddiyboyliklariningharakatiustidanhaqiqatdaginazoratningmavjudemasligidirvashuboisdanhamtekshirishningkeyingibosqichiTMZlarniinventarlashbo‘lishikerak.Inventarlashningboshlanishigaqadarauditorinventarlanadiganqimmatliklarro‘yxatinituzishi, tashkilotrahbaribilankomissiyatuzishto‘g‘risidakelishibolishi (komissiyatarkibigabuyruqbo‘yichamoddiyjavobgarshaxslarbilanbirqatordatashkilotvakillari, mutaxassislar, buxgalteriyaxodimlari ham kiritilishizarur), moddiyjavobgarshaxslardanqimmatliklarninginventarlashboshlanishisanasigabo‘lgankirimqilinishivachiqarilishi (xarajatqilinishi) bo‘yichahisobotlartuzishlarinivaularnitashkilotbuxgalteriyasiga, birnusxadanesa -auditorgatopshirishlarini talab qilishi, moddiyjavobgarshaxslardanqimmatliklarningkirimqilinishiyokisarflanishigataalluqlibarchahujjatlarningbuxgalteriyagatopshirilganliginingvaulardahechqandaykirimqilinmaganyokixarajatlarhisobdanchiqarilmaganTMZningqolmaganligito‘g‘risidatilxatniolishi, TMZsotibolishyokiularningolinishigaoidishonchnomalargabo‘lganhisobottopshiriladigansummalargaegabo‘lganshaxslardanshungao‘xshashtilxatlarniolishikerak.
Inventarlashchog‘ida auditor omborxonalariningo‘zmaqsadigako‘rafoydalanilayotganligini,TMZlaromborlargato‘g‘rijoylashtirilayotganliginianiqlashi, omborxonalariningtalablargajavobberish-bermasligini, ularqandayqo‘riqlanayotganliginitekshiribko‘rishi, qimmatliklarningustiochiqmaydonlardayokiixtisoslashtirilmaganxonalardasaqlanmayotganligivabuningnatijasidaularyaroqsizbo‘libqolishlarigaduchkelishmumkinemasliginivaboshqalarnianiqlashizarur.
Inventarlashkomissiyatomonidanbarcharusum-qoidalarbajarilayotganligigaishonchhosilqilish, zahiralarning, agar buzarurbo‘lsa,qaytahisob-kitobqilinishi, o‘lchanishi, tortilishini talab qilish, hisobdaqabulqilingano‘lchovbirliklaridamoddiyjavobgarshaxslarbo‘yichavajoylashish(saqlanish) joyigako‘ratuziladiganinventarlashro‘yxatlaridaTMZning har birturibo‘yichainventarlashnatijalariniqaydetish, boshqatashkilotlargategishlibo‘lganqimmatliklarbo‘yichaalohidaro‘yxattuzishi, so‘ngraesamuqobiltekshirishyo‘libilanularkimgategishliekanligivanimauchunboshqafirmaningomboridasaqlanayotganliginianiqlash, moddiyboyliklarningraqamlari, markalari, nomlariga, ularningpasportvakirimhujjatlaridako‘rsatilganraqamlarvamarkalargamuvofiqligiga (raqamlarivamarkalaripasporthamdakirimhujjatigaaynanbirxilbo‘lishikerakbo‘lganavtomobillarga, traktorlargavashukabilarningehtiyotqismlarigategishli)alohidae'tiborniqaratish, ayrimzahiralar (yem-xashak, urug‘liklarvashukabilar) bo‘yichazarurattug‘ilgandasifatilaboratoriyadatahlilqilishuchunnamunalarolinishiniamalgaoshirishizarur. Namunaningbirnusxasitegishliidishdalaboratoriyagatahlilqilishuchuntopshiriladi, ikkinchisiesaauditorgaunitopshiruvchitashkilotdantilxatyozdiribolinganholdaqoldiriladi.
Tekshirishuchunolibqo‘yilgannamunalaryuzasidantashkilotningnomi,namunaningog‘irligi, hajmi, olinganjoyi, saqlashjoyidagihavoningharorati,namlikdarajasivaboshqalarko‘rsatiladigandalolatnomatuziladi. Tanlabolishdalolatnomasinikomissiyaa'zolari, auditorlarvamoddiy-javobgarshaxstomonidanimzolanadi, hisobma'lumotlaridanchekinishholatlarianiqlanganTMZlarbo‘yichabuxgalteriyadasolishtirishqaydnomalari (bosh buxgaltervamoddiyjavobgarshaxstomonidanimzolanadigan) tuzilish–tuzilmasliginibelgilashi, moddiyjavobgarshaxslardan TMZ tarkibidaaniqlangankamomadlarvaortiqchaliklarningsabablarito‘g‘risidayozmaravishdatushuntirishlarolishi,qimmatliklardagianiqlangankamomadlarvaortiqchaliklarnihisobdato‘g‘riaksettirilganliginitekshiribko‘rish, keyinchalik, tekshirisho‘tkazilishichog‘idafoydalaniladiganishchihujjatlarningko‘chirmanusxalarinisaqlabqo‘yishikerak.
Bu yerdashuninazardatutishkerakki, tabiiyyo‘qolishlarninghisobdanchiqarilishibelgilanganme'yorlardoirasidafaqataniqlangankamomadlaryuzasidanginaamalgaoshirilishimumkin.Inventarlasho‘tkazibbo‘linganidanso‘ngTMZnikirimqilishningto‘liqligi, hisobdanchiqarilishi, baholanishivahisobgaolinishiningto‘g‘riliginitekshiribko‘rishningo‘tkazilishimaqsadgamuvofiqdir.
Tekshirishningborishichog‘idaauditoromborhisobiningto‘g‘riyuritilayotganligini, kartochkalardaombormudiritomonidanamalgaoshirilganyozuvlarningasoslanganliginitekshiribko‘rishi, chetdankelibtushganmateriallarningto‘liqkirimqilinganligini, to‘g‘rihisobdanchiqarilganliginitekshiribko‘rishkerak. TMZlarnikirimqilishvahisobdanchiqarishtartibinibuzishlarmahsulotlarning talon-tarojqilinishiga, shuningdek, keyinchalikhisobgaolinmaganmahsulotlartayyorlanadiganyokiularnidaromadlargasoliqsolinishidanyashiribqolishvaolinganmablag‘larnio‘zlashtirishmaqsadidahisobdaushbuoperatsiyalarniaksettirmasdansotibyuboriladiganxomashyolarningortiqchamiqdorlarihosilqilinishigaolibkeladi.
Tovar-moddiyzahiralaraktivlarningboshqa har qandayturigaqaragandaxo’jalikfaoliyatigako’proqta’sirko’rsatadi.Tekshiruvnatijalariniumumlashtirib, auditor ishchihujjatlaridato’plangandalil-isbotlarnibirtizimgakeltirishizarur.Audittekshiruvinihoyasigayetgach, tekshiruvnatijasidaolinganma’lumotlarumumlashtiriladihamda 70-son “Auditorlikhisobotivamoliyaviyhisobotto’g’risidagiauditorlikxulosasi” nomliauditorlikfaoliyatimilliystandartigaasosanrasmiylashtiriladi. Bajarilganishlaryuzasidanauditorlikhisobotituzilib, undaaniqlanganchetgachiqishlarvahuquqbuzilishlaribatafsilyoritilib, ularnibartarafetishgadoirtavsiyalarberiladi. Auditorliktashkilotixo’jalikyurituvchisub’ektningmoliyaviyhisobotiuningmoliyaviyahvolinihaqqoniyyoritadihamdaxo’jalikyurituvchisub’ektamalgaoshirganmoliyaviyvaxo’jalikoperatsiyalariO’zbekistonRespublikasiningqonunchiligitalablarigamuvofiqdeganfikrgakelgandaijobiy, aksinchaholatdaesasalbiyauditorlikxulosasituzilishibilan audit jarayoniyakunlanadi.