Ишлаб чиљариш омиллари бозори

13.8-rasm. Ish haqining o’sishi natijasida ish vaqtining o’sishi.
Daromadning yanada oshib borishi barcha shaxslarni ham dam olish vaqtini qisqartirib, ish vaqtini oshirishga undayvermaydi. Dam olish vaqtining qisqarib borishi, uni shaxs uchun bo’lgan qimmatini oshiradi. Yuqorida eslatib o’tganimizdek, sutkasiga 24 soat ishlash ma’noga ega emas. Bo’sh vaqtni qimmatini oshib borishi shunga olib keladiki, daromad samarasi, o’rnini bosish samarasidan oshib ketadi (12.9-rasm). Natijada ish vaqti dan gacha qisqaradi.


13.9-rasm. Daromad samarasi o’rnini bosish samarasidan ortiq bo’lgan hol, 0t₀, 0t₁, 0t₂ lar bo’sh vaqt, t₀N, t₂N va t₁N lar ish vaqti.
Shaxsning bo’sh vaqti esa dan ga o’sadi. Bo’sh vaqt qimmatini ortishi, ish haqi oshganda individual shaxsning mehnat taklifi chizig’i manfiy yotiqlikka ega bo’ladi (13.10-rasm).


13.10-rasm. Ish haqi oshganda ish kunini qisqarish
taklif chizig’i yotiqligi.
Ish haqi o’sishining dam olish vaqti bilan ishlash vaqti o’rtasidagi nisbatga ta’siri. Odatda ish haqi oshganda, ko’pchilik ko’proq ishlab, ko’proq daromad olishga harakat qiladi. Lekin, ish vaqti oshgan sari bo’sh vaqtning ham qimmati oshib boradi. Inson ma’naviy o’sishga ham intiladi. Demak, ish vaqtining o’sishi o’z chegarasiga ega. Nima uchun deganda, insonlar, ishlab topgan daromadini ko’proq zavq olish uchun, dam olishga sarflaydilar.
Ish vaqti ma’lum vaqtgacha o’sgandan keyingi ish haqining o’sishi, ish vaqtini qisqarishiga olib keladi. Ish haqi oshganda o’rnini bosish samarasi hamda daromad samarasi mavjud bo’ladi. O’rnini bosish samarasida yuqoriroq ish haqi, ishchining real daromadini oshiradi. Ishchi ko’p daromad olganda, u ko’proq ne’matlarni sotib oladi, ushbu ne’matlardan biri, yaxshi dam olishdir.
Agar ishchi dam olishga ko’proq mablag’ sarflasa, daromad samarasi (daromadning oshishi), uni kamroq ishlashga undaydi. Daromad samarasi juda ham katta bo’lganda, ishchi ish vaqtini qisqartiradi va mehnat taklifi chizig’i pastga yotiq bo’ladi.
Quyidagi rasmda (13.11-rasm) ish haqi o’sishining uch bosqichi ko’rsatilgan.